منصور پهلوان محمدعلی

قرآن کریم به معرفی «آیات» و مصادیق و کارکردهای آن پرداخته است. «الفت قلوب» نشانه ای از این دست آیات است که کثیری از اندیشمندان ناظر به وضعیت تاریخی زمانه نزول، از آن به اعجاز اجتماعی یاد کرده اند. کشفِ الگوی مفهومی برای تحلیل پدیده الفت قلوب، مسئله مهمّی است که تاکنون مغفول مانده است. این تحقیق درصدد است با بررسی آیات مشتمل بر الفت قلوب و بهره گیری از روش اکتشافیِ تحلیل محتوای مضمونی در واکاوی زنجیره آیات همسو و نیز با رویکردی پدیدارشناختی به شیوه تأثیرگذاری قرآن در مخاطب عصر نزول، الگوی مفهومیِ الفت قلوب و نسبت آن با آیت مندی قرآن را تبیین نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد قرآن در بیش از 300 آیه به ترسیم «نظامی از آیات» با مصادیق و کارکردهای گوناگون پرداخته است؛ بسیاری از آیات با کارکردهای «تعقّلی»، «تفقّهی»، «تذکّری»، «تفکّری»، «تعلّمی» و... معرفی شده اند، ولی کارکرد «هدایتی» تنها برای دو آیه یعنی «قرآن» و «الفت قلوب» به کار رفته است. ظهورِ هدایتِ خاصّ قرآنی که از طریقِ استماعِ تلاوت به قلب منتقل و در آنجا محقق می شود، با «لینتِ قلب» در ساحتِ فردی و «الفتِ قلوب» در ساحت اجتماعی همراه است. الفت قلوب امری خارق عادت، غیروابسته به شئون مادّی و متفاوت با اتّحادهای مرسوم اجتماعی است. این پدیده به عنوان بروزِ اجتماعیِ اعجازِ قرآن، از الگوی معیّنی تبعیّت می کند که در این پژوهش مورد تبیین قرار گرفته است.

فکر، نیرویى است پویا براى به دست آوردن حقایق، و تفکر کوشش این نیرو به اقتضاى عقل و خرد است. در عرفان عملی که برنامه ای منسجم برای طی مراحل کمال انسانی است ، تفکر مقامی بلند و تأثیر گذار برای سالکان طریق است؛ چرا که انسان با ابزار تفکر می تواند گام های بلندی را به سوی تکامل و تعالی فردی و اجتماعی بردارد. با توجه با این جایگاه ، پژوهش پیش رو، که از نوع بنیادی است، با شیوه تتبعی- استنباطی و با هدف شناخت جایگاه عنصر تفکر و تحلیل کارکردهای فردی و اجتماعی آن در نظام عرفان عملی از منظر نهج البلاغه صورت گرفته است. نتیجه آنکه تفکر با دارا بودن زمینه های متفاوتی نظیر عظمت پروردگار، لطایف آفرینش و در احوال پیشینیان، عنصری ابتدایی و مبنایی برای ورود سالک به طریق الی الله است و با دارا بودن طیف گسترده ای از کارکردهای فردی نظیر بیداری ، و قرار گرفتن در طریق الی الله، و کارکردهای اجتماعی همچون روشن سازی راه برای دیگران، امر به معروف و نهی از منکر، نقش ویژه ای را در این نظام داراست.