لیلا خان احمدی

إن المغرب الإسلامی بسبب موقعه الطبیعی والجغرافی الهام والملائم، کان مهیئاً طوال التاریخ لاستقبال الشخصیات المعتقده بفکره المنقذ، وملائماً لاحتضان المفاهیم الموعودیه، وقد انتشرت فکره المنقذ الموعود فی هذه البلاد فی عصر ما قبل الإسلام، کما أنّ حضور بعض التیارات السیاسیه - الدینیه لاسیما مجموعات من الشیعه والعلویین بعد الإسلام قد عزز ونمّا فکره الإعتقاد بالمهدویه. وقد استخدمت تیارات عدیده هذه العقیده بغیه نیل أهدافها السیاسیه. ونظراً إلی أسماء وألقاب مؤسسی وبعض ملوک سلاله السعدیین والعلویین من الشرفاء الحسنیین وتطابقها مع ألقاب المهدی الموعود - فی أحادیث الشیعه والسنه - فإنّه یبدو أنّ هذه المجموعه من الشرفاء لم تکن غافله عن الإهتمام بالفکر المهدوی ونفوذه لدى المغاربه. لذلک فإنّ هذا البحث یرمی من خلال الأسلوب الوصفی - التحلیلی إلی تسلیط الضوء على هذا التساؤل وهو: هل اضطلع الفکر المهدوی بدور فعّال فی تأسیس سلطه الشرفاء السعدیین والعلویین؟ والفرضیه التی تطرح نفسها هی أن الفکر المهدوی شکل أحد العوامل المهمه فی نشأه سلطه الشرفاء لاسیما السعدیین.

عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی، هنگامی که به خلافت رسید، چند واقعه مهم سیاسی و اقتصادی به وقوع پیوست که موجب استقرار دوباره حکومت امویان گشت. رقیب سیاسی وی در این زمان، عبدالله بن زبیر بود که ادعای خلافت بر مسلمانان را داشت و از مکه بر عراق و برخی از ایالات شرقی فرمان می راند. شورش های پی در پی خوارج و پیوستن ایرانیان به گروه های خارجی و همراهی آنان، در کنار آن شورش ابن اشعث و همراهی ایرانیان و موالی با وی از وقایع مهم سیاسی و اجتماعی دوران عبدالملک هستند. بنابراین، هدف پژوهش، تبیین تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (65- 86 ق.) است. این پژوهش در جهت پاسخگویی به این سوال که در خلافت عبدالملک بن مروان چه تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران به وقوع پیوسته است؟ از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و مبانی نظری جغرافیای تاریخی بهره برد که به شیوه کتابخانه ای و اسنادی انجام شد. پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات این نتیجه به دست آمد: مهمترین تغییرات سیاسی، انتخاب حجاج بن یوسف ثقفی به عنوان عامل عراق و شرق و از بین بردن زبیریان رقیب سیاسی مروانیان و همچنین نبردهای طولانی با خوارج و کشتار بسیاری از آنان است. عمده ترین تغییرات اقتصادی، ضرب سکه عربی- اسلامی و گرفتن مالیات ارضی از تمام اراض زراعی و همچنین گرفتن جزیه از نومسلمانان است. و درباره تغییر اجتمایی باید گفت همچنان در ایالات مختلف ایران زردشتیان بسیاری زندگی می کردند.

لقد حظى الشرفاء دائماً بالاهتمام اللائق من قبل المغاربه، إلى حد أصبح فیه الانتماء إلى النبی (ص) أساس أی شرعیه دینیه وسیاسیه، وعلیه فقد لعبوا دوراً مهماً فی تاریخ المغرب. ویعود أول حضور لهم فی المغرب إلى القرون الإسلامیه المبکره إذ جاءت مجموعات من نسل الإمام الحسن (ع) والإمام الحسین (ع) إلى المغرب وتشتّتوا فی مناطقها المختلفه.کانت الحکومه الإدریسیه أول مظهر سیاسی جادّ لحضور الشرفاء فی المغرب، مما شجّع على هجره الشرفاء إلى المغرب. ومع تراجع الحکم الإدریسی فی النصف الثانی من القرن الرابع الهجری، ورغم استمرار هجره الشرفاء إلى المغرب واستیطانهم بین القبائل البربریه، لم تکن هناک ظروف ملائمه لاستعاده الشرفاء للسلطه حتى القرن العاشر الهجری. فمنذ نهایه عهد بنی مرین، تمّ توفیر الأسس الاجتماعیه السیاسیه تدریجیاً لإحیاء قوه الشرفاء، وأخیراً شهد المغرب الإسلامی سلطه الشرفاء ثانیه فی القرن العاشر الهجری. إنّ العوامل المؤثره فی استعاده سلطه الشرفاء فی بلاد المغرب الأقصى، رغم أهمیتها، لم تحظ باهتمام کبیر. فرکّزت هذه الدراسه على دور الطرق الصوفیه، ولا سیما الطریقه الجزولیه، وتناولت بشکل تحلیلی دور هذا التیار فی إحیاء سلطه الشرفاء فی القرن العاشر فی المغرب الإسلامی. وتشیر نتائج الدراسات إلى أن الطرق الصوفیه مع تزاید الاضطرابات السیاسیه والاجتماعیه فی المغرب منذ نهایه العهد المرینی، مالت عن بنیتها الدِّعائیه البحته، فبدعم من المغاربه وتأسیس العدید من الزوایا فی مختلف المناطق، تدخلت فی الأوضاع السائده آنذاک. ومن خلال تنظیم الحرکات الشعبیه تصدّت للحکومه المرکزیه الضعیفه والمعتدین الأجانب، فمهّدت الطریق لاستعاده سلطه الشرفاء بتقدیم خطه لتسلیم السلطه لمن ینتمی إلى آل النبی (ص).