الناز ابی زاده

ارزش مکان های تاریخی فرهنگی منحصر در ویژگی ها و ارزش های کالبدی نیست، بلکه روابط و ارزش های اجتماعی را نیز شامل می شود که نقش مهمی در شکل گیری معانی و ماندگاری آن ها دارد و نیازمند حفاظت و توجه به رویکردهای میان رشته ای در این مسیر است. در این میان یکی از موانع اصلی حفاظت معنامحور، ارتباط اندک و حتی تعارض منافع میان ذی نفعان مختلف است که حکایت از سرمایه اجتماعی پایین در امر حفاظت دارد. هدف از این مقاله تبیین چگونگی هدایت سرمایه های اجتماعی به عنوان مفهوم و پدیده ای میان رشته ای در راستای حفاظت معنامحور مکان های تاریخی فرهنگی است که به روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. یافته ها حاکی از آن است که توانمندسازی ساختارهای اجتماعی و تقویت سرمایه اجتماعی در راستای حفاظت، با استفاده از ظرفیت های ارتباطی نهفته در مکان های تاریخی فرهنگی به ویژه در مقیاس محله های شهری و با رویکردهای میان رشته ای قابل تحقق است. بر اساس چارچوب ارائه شده، تقویت بعد شناختی سرمایه اجتماعی و شبکه معانی مشترک محیطی شامل چهار دسته معانی عاطفی، فرهنگی، اجتماعی و عملکردی، موجب ظهور و ارتقای ارزش های اجتماعی شامل حس تعلق و حس تعهد، حس تعاون و حس اثرگذاری می شود که در نهایت می تواند موجب فعال شدن سرمایه اجتماعی در امر حفاظت و تقویت بستر ارتباطی مکان مند در یک روند چرخه ای شود. در این راستا اقداماتی شامل آگاهی بخشی فرهنگی، حفظ مطلوبیت حسی و خاطره انگیزی محیط، تداوم سنت ها، توسعه و ارتقای کیفیت مکان های تعاملات اجتماعی و حمایت از کسب وکارهای محلی مورد نیاز است.

سکونتگاه های روستایی مانند هر پدیده ای در معرض دگرگونی و آسیب قرار دارد. یکی از چالش های درخور تأمل، بی توجهی به حس مکان است که این بی توجهی از طرفی، باعث کمرنگ شدن جنبه های ادراکی و معنایی مکان شده و از طرف دیگر، پیوستگی احساسی با مکان، مورد غفلت واقع شده است؛ به طوری که ادامه این روند روستاها را از هویت و اصالت خود دور خواهد کرد و آنچه می ماند، تنها شالوده ای از تفکرات ناهمخوان با بستر است. این مسئله در گذر زمان حضورپذیری و سرزندگی مکان را تحت تأثیر قرار خواهد داد و درنهایت، تعداد بی شماری از روستاها با خالی شدن از سکنه، از بین خواهد رفت. به همین سبب، در پژوهش حاضر کوشش شده است تا پیشران های مؤثر بر هویت و حس مکان با رویکرد آینده پژوهی در روستای کندوان شناسایی شود. روش پژوهش حاضر براساس هدف کاربردی و از نظر ماهیت، براساس روش علم آینده پژوهی، تحلیلی و اکتشافی است. همچنین، داده ها به روش اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری شده است. در این پژوهش داده های کیفی با پرسشنامه باز و بررسی اسناد به دست آمده و داده های کمّی نیز به صورت عددی و از وزن دهی پرسشنامه های دلفی استخراج شده است. یافته ها و نتایج براساس وضعیت صفحه پراکندگی عوامل بیانگر ناپایداری سیستم است و بیشتر عوامل حول محور قطری صفحه پراکنده است. همچنین، از بین 59 متغیر، (بنا به بیشترین امتیاز تأثیرپذیر و تأثیرگذاری مستقیم) 39 عامل به عنوان خروجی میک مک در آینده هویت و حس مکان در روستای کندوان اثرگذار است. از نوآوری پژوهش حاضر می توان به درک عمیق نیازهای مخاطبان و شناسایی پیشران های موثر بر حس مکان و درهم تنیدگی آنها به عنوان ایده ای نو اشاره کرد؛ زیرا موجب ایجاد پویایی و ماندگاری در نواحی روستایی می شود و درنهایت، دستیابی به توسعه پایدار را به عنوان یکی از ارزشمندترین میراث طبیعی امکان پذیر می کند.

گسترش و نفوذ رسانه ها به مناطق روستایی و تکنولوژی های نوین، در کنار بسیاری از عوامل دیگر از جمله عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سبک زندگی در مناطق روستایی را تحت تأثیر قرار داده است و این تغییرات، فضای کالبدی مناطق روستایی، به ویژه مسکن روستایی را دچار تحولات نموده است. با توجه به اهمیت موضوع پژوهش حاضر در راستای بررسی تغییرات سبک زندگی بر الگوی مسکن در روستای کندوان انجام شده است. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری 151 سرپرست خانوار روستایی است که به صورت تمام شماری انجام شد. جهت تحلیل موضوع در بخش تغییرات سبک زندگی از 3 شاخص در قالب50 نماگر و در بخش الگوی مسکن از 4 شاخص در قالب 24 نماگر بر اساس مطالعات سایر پژوهشگران به صورت تلفیقی بهره گرفته شد. روایی صوری پرسشنامه توسط پانل متخصصان و صاحب نظران این حیطه مورد تأیید قرار گرفت. برای تعیین پایایی تعداد 30 پرسشنامه به صورت پیش آزمون در منطقه توزیع گردید و ضریب پایایی برای کل پرسشنامه 95/0 بدست آمد. نتایج حاصل از یافته های پژوهش نشان می دهد بین سبک زندگی و الگوی مسکن رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد. نتایج یافته ها بر اساس ضریب رگرسیون بیانگر این است که متغیر سبک زندگی، 932/0 از کل واریانس الگوی مسکن را تبیین می کند و به هر میزان سبک زندگی دچار تغییرات بیشتری گردد، الگوی مسکن در مناطق روستایی دچار تغییرات بیشتری می گردد.

حس مکان برآیند پیوند معنایی انسان و مکان، در پایداری و ماندگاری آثار تاریخی-  فرهنگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. استمرار حضور، مشارکت و فعالیت در بناها و آثار تاریخی-فرهنگی، برآمده از این حس است. امروزه جایگاه حس مکان و سطوح مختلف آن در بناهای تاریخی به قدر کافی مورد توجه قرار نگرفته است. تضعیف حس مکان مسئله ای است که بناهای تاریخی با آن مواجه هستند و موجب کمرنگ شدن تعامل میان مخاطب و مکان و عدم رضایتمندی از مکان در مقایسه با گذشته می شود که در پایداری و استمرار  بناهای تاریخی تأثیر معکوس دارد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال اصلی که کدام یک از سطوح حس مکان در تیمچه های تاریخی از نظرگاه کسبه دارای بالاترین اهمیت است؟ و با هدف تبیین رابطه بین سطوح مختلف حس مکان و رتبه بندی آن در تیمچه های تاریخی بازار تبریز انجام شده است. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و براساس ماهیت کمی است. نتایج حاصل از آزمون همبستگی اسپیرمن بیانگر این است که از نظر کسبه مستقر در تیمچه های مختلف، بیشترین میزان همبستگی متعلق به فداکاری برای مکان با ضریب همبستگی 950/0 است. با توجه به یافته های حاصل از رتبه بندی سطوح حس مکان براساس آزمون فریدمن، میانگین شاخص حضوردرمکان 26/4 برآورد شد و همچنین میانگین دل بستگی به مکان 97/3، تعلق به مکان 07/4 و فداکاری برای مکان نیز 67/4 ارزیابی شد؛ در واقع از بین شاخص های حس مکان، شاخص فداکاری برای مکان دارای بیشترین میزان است و در مرتبه بعد شاخص حضورپذیری مکانی، اهمیت بالاتری دارد که به منظور حفظ و تداوم آن ها در بناهای تاریخی در راستای ماندگاری آثار تاریخی- فرهنگی باید موردتوجه قرارگیرد.

طرح مسئله : بازار تاریخی تبریز، یکی از مهم ترین گنجینه های معماری و شهرسازی ایرانی، ظرفیت ها و توانمندی های بسیاری دارد. امروزه بی توجهی به زمینه های ادراکی، ارزش ها، معانی و وابسته کردن آنها به امور مادی در بازار باعث کاهش بار معنایی و ادراکی آن نسبت به گذشته شده و این مسئله به ناکامی مخاطبان در دریافت پیام های معنایی، گسست دلبستگی مکانی و کاهش وفاداری به آن انجامیده است که رفتارهایی چون ترک و نداشتن تعهد اجتماعی را به دنبال دارد. خالی شدن بازار از افراد، آن را به فرسایش عملکردی و کالبدی دچار می کند و در تداوم حیات آن تأثیر معکوس دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، تعیین تأثیرات زمینه های ادراکی و ابعاد دلبستگی مکانی بر رضایتمندی از مکان و وفاداری کنشی گردشگران در بازار تاریخی تبریز است. روش: این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ ماهیت و روش، توصیفی تحلیلی است. داده های پژوهش با مطالعات کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. در این راستا پرسش نامه هایی به کار رفته است که روایی آنها با روش صوری و پایایی آنها با روش آلفای کرونباخ با ضریب 808/0 تأیید شد؛ همچنین نمونه آماری پژوهش با فرمول کوکران با خطای 5درصد و سطح اطمینان 95درصد محاسبه و حجم نمونه 364 نفر تعیین شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها، روش های همبستگی اسپیرمن و رگرسیون چندمتغیره به کار رفت. یافته ها ونتایج: یافته های پژوهش نشان می دهد همه متغیرهای بررسی شده قدرت زیادی در تبیین واریانس دلبستگی مکانی در بازار تبریز از دیدگاه گردشگران دارند؛ به طوری که میزان ضریب تعیین تعدیل یافته R2 همه متغیرها نزدیک به 1، مقدار آماره t آنها بیشتر از عدد 33/2 و ضریب استانداردشده شان (β) در سطح 01/0>Ƥ معنا دار است. بررسی میزان و قدرت تبیین متغیر دلبستگی به مکان با متغیرهای مستقل نشان می دهد بین ابعاد ادراک، بعد احساسی ادراک - دلبستگی به مکان با 820/0=β، t=13/763، R2=0/670 ، بیشترین قدرت و سهم را در تبیین واریانس دلبستگی به مکان بازار تاریخی تبریز از دیدگاه گردشگران دارد. همچنین نتایج تحلیل رگرسیونی نشان داد از بین متغیرهای مستقل بررسی شده، رضایتمندی از مکان وفاداری به مکان با 357/0= β، t=3/642، R2=0/127، قدرت زیادی در تبیین مستقیم وفاداری کنشی گردشگران در این بازار دارد. نوآوری: توجه به زمینه های ادراکی و ابعاد دلبستگی مکانی به واسطه معنا داربودن بر رضایتمندی، وفاداری کنشی گردشگران و روش های حفاظتی تأثیرگذار است و زمینه حضور مؤثر و هدفمند گردشگران و ماندگاری بازار تاریخی تبریز را فراهم می آورد که نوآوری پژوهش حاضر محسوب می شود.