عباس جهانبخش

در این مقاله تلاش شد تا با توجه به اشتراکات و افتراقات روش شناسانه ای که در نظریات مختلف هنر و معماری اسلامی وجود دارد، امکان مقایسه و تحلیل نظریات مختلف را براساس روش های به کار رفته در آنها فراهم گردد. نظریات با روش «اسنادی» گردآوری و طبقه بندی و براساس «تحلیل نظری» از پایگاه آموزه های دینی، مبانی، توانایی ها و محدودیت های هر گروه روشی نقد و تحلیل شد. روش های تاریخ نگاری، سنت گرایی و معناگرایانه، توانایی انتساب نظریه به «اسلام» و شکل گیری هنر و معماری اسلامی را ندارند و به «منابع» معتبر مراجعه نمی کنند؛ روش های نص گرایانه رجوع به منابع را با «روش های نامعتبر» انجام داده و به انواع قیاس و تمثیل های ذوقی مبتلا هستند؛ روش فقه فردی، با وجود اینکه به منابع و روش های مناسب مجهز است، به ابزار کشف ارتباط بین احکام اجتماعی و کنترل شناخت موضوعات مجهز نیست؛ و روش فقه نظام که این نقیصه فقه فردی را برطرف کرده نیازمند منطقی است که هماهنگی بین روش های موضوع شناسی و حکم شناسی را برقرار نماید؛ منطقی که می تواند با استفاده از یافته های «فلسفه نظام ولایت»، به کارگیری شود

تعاریف پوزیتیویستی از علم، رابطه فرهنگ و علم را یک رابطه بیرونی تعریف کرده و علم را مبرا از تأثرات فرهنگی می دانستند، اما تحقیقات و تأملات متعددی که درزمینهٔ جامعه شناسی و فلسفه علم انجام شده نشان دهنده حضور مؤثر فرهنگ در محتوای علوم حتی در علوم فنی و دقیقه است. پارادایم های پست مدرن با پذیرش چنین تأثیری، علم را اساساً مقوله ای فرهنگی دانسته و  به گونه ای رابطه علم و فرهنگ را تشریح می کنند که منجر به نسبیت مطلق معرفتی و تولید جبری علم تحت فرهنگ می شود. مقاله پیش رو نشان داده است که بر اساس هر دو پارادایم، تلاش برای نیل به علم دینی به عنوان ابزار ساخت تمدن اسلامی بی معناست. از سوی دیگر برخی نحله های فکری نیل به علم دینی را منوط به تحقق عالم و جامعه اسلامی دانسته و  دست یابی به علم دینی به عنوان ابزار تحقق تمدن اسلامی را به دلیل دوران غلبه مدرنیته غیرممکن می دانند. اما بر اساس فلسفه نظام ولایت، اولاً تأثیر فرهنگ بر علم برخلاف نگاه اثباتی، پذیرفته می شود و برخلاف پارادایم پست مدرن، دارای معیار تشخیص فرهنگ حق از باطل است؛ بر این اساس، تولید علم، فرایندی تاریخی و امری اجتماعی است که تحت نظام های ولایت تاریخی اجتماعی، محتوایی متفاوت می یابد. در چنین زمینه ای می توان علوم دینی(اسلامی) را علومی دانست که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی شکل گرفته اند  و جامعه را از وضع موجود به سمت وضع مطلوب (که اسلامی تر است) منتقل نموده و منجر به تحقق تمدن اسلامی می شوند. با چنین تعریفی زمینه طرح این سؤال مطرح می شود که علمی که خود به میزانی تحت تأثیر فرهنگ اجتماعی التقاطی شکل گرفته چگونه می تواند محیط حاکم بر خود را اسلامی تر کند؟ و مکانیزم تأثیر علم بر روی فرهنگ اجتماعی چیست؟ مقاله حاضر با روش اسنادی و استدلال منطقی و در چهارچوب فلسفه نظام ولایت به بررسی تطبیقی پارادایم های رایج درزمینهٔ رابطه علم و فرهنگ پرداخته و در نهایت توضیحی فرایندی از نحوه تأثیر و تأثر این دو ارائه داده است.

مشاهده نواقص و معایب ساختاری و اجرایی معماری، این پرسش را در ذهن متخصصان و همچنین عموم جامعه برانگیخته است که چگونه میتوان کیفیت اجرای ساختمانها را در ایران ارتقاداد. ازآنجاکه پاسخ به این پرسش، دارای ابعاد مختلف آموزشی، حقوقی، اقتصادی و ... است، نگارندگان پژوهش حاضر با بررسی تجارب بیش از ده سال تدریس دروس فنی در دانشگاه هنر اصفهان، نقش آموزش صحیح مهندسان را در ارتقای کیفیت اجرایی معماری ارزیابیکردهاند. درادامه، بهطور مشخص به بررسی پاسخ این پرسش که چگونه دروس فنی میتوانند در افزایش توان حرفهای فارغ التحصیلان تأثیرگذاشته و موجب بهبود کیفیت اجرای ساختمانها شوند، پرداختهاند. در این راستا، با مطالعه موردی روی یکی از تواناییهای مورد انتظار از دانشآموختگان، آزمونی فنی برای سنجش نتیجه آموزش آنها برگزارشد و برای روشنترشدن سهم نظام آموزشی در معایب صنعت ساختمان، آزمون در کشور آلمان(دانشکده معماری دانشگاه فنی برلین) که از نظر کیفیت ساخت و ساز وضعیت متفاوتی نسبتبه ایران دارد، تکرارشد و درنهایت، نتایج دو آزمون بررسی تطبیقی گردید. فرایند آموزش نیز با تحلیل سرفصل و روند ارائه درس و بهرهگیری از یافته های روانشناسی شناختگرا همچون آموزش موقعیتمند و نظام استاد و شاگردی و مقایسه با دو سیستم آموزشی متفاوت بررسیشد. پس از ارزیابی یک شاخص بهعنوان نشانگری از ارتباط مناسب بین محیط آموزشی و جامعه حرفهای؛ نظام آموزشی رشته پزشکی، مورد مطالعه قرارگرفته و مهمترین علتهای این ارتباط موفق، استخراج، و راهکارهای گسترش این تجربه به آموزش معماری ارائه شدهاست. در پایان یافته های این تحقیق در قالب سه راهکار بهرهگیری از روش استاد و شاگردی شناختی، تأکید بر یادگیری موقعیتمند و آموزش گروهی در بخش نتیجهگیری بیانشد.

فرهنگستان علوم اسلامی قم به دنبال ارائه الگویی برای علم دینی است که از هر سه منشأ معرفتی وحی (نقل)، عقل و تجربه به محوریت وحی استفاده کند. طبق این دیدگاه، هر نظریه علمی، مدلی ساده شده از واقعیتی پیچیده بوده و دارای سه سطح توسعه، کلان و خرد است.«سطح توسعه» نظریه علمی، وضعیت مطلوب و آرمانی پدیده را بیان می کند. در نظریه علم دینی، این وضعیت مطلوب، از آموزه های اسلام به مثابه یک کل −نه تک تک معارف وحیانی− اخذ می شود. «سطح کلان» نظریه علمی، با تولید وصف تکاملی شروع می شود. برای به دست آوردن اوصاف تکاملی نیازمند اطلاعات سطح توسعه (به عنوان مفاهیم دینی حاکم بر تحقیق) و اطلاعات تجربی (براساس مطالعات کتابخانه ای و تاریخی) هستیم؛ زیرا بستر گمانه زنی پژوهشگر را برای تولید اوصاف فراهم می کند. با اعتبارسنجی تجربی، دینی و نظری گمانه ها (و تأیید یا اصلاح آنها)، مدل وصفی پدیده به دست می آید. این اوصاف نظام مند وظیفه توصیف پدیده به عنوان یک کل متغیر را برعهده دارند. سرانجام، در سطح خُرد با توجه به سطوح توسعه و کلان نظریه علمی و با کمک اطلاعات میدانی، درضمن تحفظ بر خطوط قرمز شارع، معادله تصرف و تغییر موضوع به گونه ای ارائه می شود که بر نظریات رقیب تمدنی تفوق یابد.