سمانه نظیف

محوطه های باستانی بسیاری در این مرزوبوم ناشناخته مانده اند و در این سال ها با بی توجهی و به بهانه ی رشد و توسعه ی شهرها و روستاها نادیده انگاشته شده اند. محوطه هایی که هر یک حلقه ای در زنجیره ی مطالعات تاریخ بشر هستند و وجود هرکدام برای خوانش صحیح فرهنگ گذشتگان بایسته است. در روستای کوخرد -که در شهر بستک استان هرمزگان قرار دارد- یکی از محوطه های باستانی کمتر شناخته شده ای وجود دارد که ساکنان روستا، آن را شهر سیبه می خوانند که در برخی از منابع مکتوب نیز به همین نام نوشته شده است. پراکندگی آثاری از دوران پیش ازتاریخ تا دوران متأخر اسلامی در اطراف منطقه کوخرد، وجود نقاشی های صخره ای از دوران پیش ازتاریخ تا اسلامی، سازه آبی تِرِنُه (از سازه های ساخته شده در دوره ی ساسانی)، آرامگاه دو گنبدان و حمام دوره ی اسلامی، همگی از غنای این خطه خبر می دهند. در سال 1396، بررسی های باستان شناسی و به طور اخص بررسی آرکئوژئوفیزیک در این محوطه انجام شد. این نوشتار در پی معرفی محوطه ی باستانی شهر سیبه و بیان نتایج حاصل از بررسی ها است. با بیان مطالبی از منابع مکتوب بحث آغاز شده و در ادامه، با ارائه ی تصاویر، جداول تحلیل سفال ها، نقشه های حاصل از بررسی های آرکئوژئوفیزیک و نقشه های رقومی و مطالعه و تحلیل داده ها به سامان دادن مطالب پرداخته شده است. نتایج حاکی از آن است که اگرچه وجود برخی آثار در اطراف و نزدیکی محوطه ی باستانی بر این مطلب که این منطقه جغرافیایی، منطقه ای دارای استقرار در پیش از اسلام بوده، صحه می گذارد، اما نتایج مطالعات میدانی و سفال های سطحی، نگارندگان را در انتساب این محوطه به دوران پیش از اسلام دچار تردید نموده است.

تمامی جزئیات عوارض و پدیده های سطح زمین، بر روی نقشه های توپوگرافی ، نمایش داده می شود. تهیه ی نقشه ی توپوگرافی یکی از مهم ترین فعالیت ها در بررسی های باستان شناسی است؛ اما بررسی های توپوگرافی فراتر از تهیه ی این نقشه هاست. در محوطه ی میراث جهانی پاسارگاد و در هیئت مشترک بررسی های باستان شناسی ایران - فرانسه، برای نخستین بار تیم بررسی های توپوگرافی تشکیل شد. این تیم با کمک وسایل و تجهیزات بسیار پیشرفته از قبیل دوربین های توتال استیشن و سیستم تعیین موقعیت جهانی دیفرانسیل دو و سه فرکانسه ( DGPS )، توانسته اند محوطه ی باستانی پاسارگاد را در سه فصل مورد بررسی قرار دهند و در فصول بعدی نیز ادامه خواهد داشت. در این بررسی ها، نقشه بردار در محوطه حرکت کرده و به کوچک ترین عوارض و پستی و بلندی ها توجه می کند. بقایای دیوارها و ساختارهای معماری، بقایای گورها و اجاق های باستانی، برون زد تخته سنگ های بزرگ در تپه های باستانی، بقایای کانال های ساخته شده در گذشته و امروز محوطه، محدوده های تجمع قطعات سفال و سنگ و به طور کلی کم ترین شیب ها و کوچک ترین پدیده ها مهم و قابل تأمل بوده و نقاط آنها به کمک GPS برداشت می شوند. هدف از این پژوهش، معرفی بررسی های توپوگرافی و ارائه ی اهمیت این نوع برداشت در بررسی های باستان شناسی محوطه ی پاسارگاد و همچنین آشنایی با انواع دستگاه اندازه گیری موجود در این روش بررسی است. روش تحقیق، استقرایی و شیوه ی جمع آوری داده ها بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و فعالیت های میدانی است. نتایج نشان می دهد که در محوطه ی میراث جهانی پاسارگاد که سابقه ی طولانی حضور باستان شناسان معتبر و جهانی را در کارنامه ی خود دارد، به کمک تیم بررسی توپوگرافی ساختارهایی شناسایی شده اند که تا به امروز از دید باستان شناسان پنهان مانده بودند و تنها به کمک این نوع بررسی ها و همچنین استفاده از تجهیزات پیشرفته این امر صورت گرفته است.

رویکردِ غیر تخریبی در باستان شناسی به انگیزه نگه داشتِ بازمانده های پیشینیان برای آنان که پس از ما می آیند و آیندگان ما هستند، امری بایسته و بی گمان خردمندانه تر از به کارگیری روش های ویرانگر است. یکی از روش های غیر تخریبی، بررسی های توپوگرافی است که کمک های ارزشمند و بسزایی به باستان شناسان در پژوهش های میدانی می کند. در بررسی های توپوگرافی یک نقشه بردارِ باستان شناس، به همه فرورفتگی ها و برجستگی های موجود در محوطه و چگونگی پیوند آن ها با انسان می پردازد. مانده های دیوارها و ساختارهای معماری، بازمانده های گورها و اجاق های باستانی، برون زدِ تخته سنگ های بزرگ در تپه های باستانی، مانده های کانال های ساخته شده در گذشته و امروز محوطه، گستره های گردهماییِ تکه های سفال و سنگ، و روی هم رفته، کم ترین شیب ها و کوچک ترین پدیده ها از دیگر نکته های برجسته و درنگ کردنی است و همگی آن ها به کمک جی پی اس برداشت می شوند. از سویی، به گمان بسیاری از پژوهشگران، پاسارگادِ بناشده در روزگار کورش بزرگ و جانشینانش، فراتر از محوطه ای بوده که امروزه برای ما دانسته شده است. اگر به پاسارگادِ هخامنشیان همچون پازلی نگریسته شود، بی تردید کنار هم نهادنِ تکه های این پازل، نیازمند انجام پژوهش های باستان شناسی در روستاها و محوطه های پیرامون آن است. یکی از این محوطه ها، تپه باستانیِ جای گرفته در شرقی ترین بخش روستای دهنو است. در سال 1396 خورشیدی، تیم بررسی های توپوگرافی هیأت مشترک بررسی های باستان شناسی ایران–فرانسه؛ به پژوهش های میدانی در این محوطه پرداخت. در این نوشتار، با کمک نگاره ها و نقشه های توپوگرافی، به بازگویی بررسی ها و چگونگی انجام آن ها در محوطه، پرداخته شده و از پژوهش های کتابخانه ای برای آشنایی با مفاهیم پایه ای بهره برده شده است. برآیندها، نشان از استقرار در تپه باستانی در دوره اسلامی دارند ولی برای آگاهی از این که تپه دهنو باید در کجایِ پازل پاسارگادِ هخامنشیان قرار داده شود، نیاز است تا پژوهش ها و بررسی های بیشتر در این محوطه و دیگر پهنه های پیرامونی صورت گیرد.

بیشتر باستان شناسان تا میانه ی قرن بیستم، نیمی از گروه های انسانی یعنی؛ «زنان» و نقش های گوناگونی که در مسیر دگرگشت جوامع انسانی داشتند را نادیده گرفته بودند. زنان همچون مادرانِ محدود به حوزه ی خانگی درنظر گرفته می شدند. تقسیم کار جنسیتی و خانواده ی هسته ای همچون رویدادی طبیعی درنظر گرفته می شد و شکار مردان، شتاب دهنده ی نخستین، در دگرگشت انسان پنداشته می شد. جنبش های زنان در دهه ها ی 1960 و 1970، دیدگاه های دگرگونی از تحول جوامع انسانی را پدید آورد که بر نقش های زنان متمرکز شد. اگر در آغاز، فمینیست ها دغدغه ی جست وجوی زنان در منابع را داشتند، امروزه بسیار فراتر رفته و پنداشت ها از مفاهیم جهانیِ جنس، جنسیت و فردیت را به چالش می کشند. ولی بسیاری از باستان شناسان از برچسب فمینیست فاصله می گیرند و بر این باورند که پژوهش های جنسیتی دامنه ی گسترده تری از مقوله های جنسیتی را دربر می گیرد. در خاور نزدیک، پژوهش های جنسیتی از دهه ی 1990 به گونه ای جدی پی گرفته شد و همچنان نیاز به پژوهش ها با کاربست نگره ها و روش های نظام مند به روشنی احساس می شود. شوربختانه در باستان شناسی ایران، موضوع جنسیت و زنان تا اندازه ی زیادی نادیده گرفته شده است و پژوهش های انگشت شماری انجام شده است. در این نوشتار به بازگویی شکل گیری پژوهش های زنان و جنسیت در باستان شناسی می پردازیم. با وجود دامنه ی گسترده ای از رویکردها، هیچ نگره یا مکتب فکری واحدی به جایگاه برتری نرسیده است، و هنوز هم در بسیاری از پژوهش ها نگاه مرد محور جریان اصلی پژوهش را پیش می برند.

امروزه برخی پژوهشگران بر این باورند که در یک ساختار مادرسالار، جانشینیِ ارثی در یک خطِ مادرتباری ردیابی می شود. محل سکونت، مادرمکانی است و همه موارد ضروری در دست زنان است.ولی ما امروزه در جوامعی با ساختار پدرسالار و مردمحور زندگی می کنیم. برخی از پژوهشگران فمینیست بر این باورند که اگر جامعه مادرسالاری در پیش از تاریخ وجود داشته باشد، چه بسا بتوان به پایان یافتنِ ساختار پدرسالار امروزین نیز امیدوار بود.2 برای جست وجوی زنان، چگونگیِ زیست و جایگاه آنان در گذشته، می توان از مواد و انباشته های گوناگونی همچون داده های اسکلتی و کالاهای گور بهره برد. با کمک پژوهش هایی درباره خاک سپاری زنان و چگونگی آن در یک محوطه تدفینی و با کمک یافته های گورها، می توان انگاره هایی برای بود یا نبودِ یک ساختار مادرسالار در آن جامعه ارائه کرد. در این نوشته با کمک پژوهش های کتابخانه ای پیشینه ای کوتاه از پدیداری انگاره جوامع مادرسالار و برخی ویژگی های آن می گوییم. سپس با روشی توصیفی تحلیلی و با بهره مندی از پژوهش های میدانی انجام شده به بیان تفسیرهای برآمده از یافته ها در برخی از محوطه های تدفینی در جنوب غرب آسیا می پردازیم. دریافت ها نشان از آن دارد که نباید تنها یک نوع ساختار برای همه جوامع پیش از تاریخ این پهنه درنظر گرفت، و از سویی با همه پژوهش های انجام گرفته در این زمینه، هنوز یافته های محکم و قطعی درباره حضور جوامع مادرسالار در گستره پیش از تاریخ جنوب غرب آسیا وجود ندارد.