حسین توفیقیان

سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگ ترین دریاچه روی زمین از تغییرات و نوسانات زیادی برخوردار بوده است. با تغییر سطح آب این دریا، زمین های پست بسیاری به زیر آب رفته یا بخش هایی از سواحل کم عمق از آب خارج شده اند. با وجود مطالعات فراوانی که درخصوص تغییرات سطح آب دریای خزر انجام شده، اطلاعات چندانی از داده های تاریخی در حوزه دریانوردی، کشتیرانی، تجارت دریایی و بنادر تاریخی این دریای بسته وجود ندارد. دریانوردی و کشتیرانی در دریای مازندران از قدمت چندانی برخوردار نبوده و به سده های اخیر محدود می شود. در منابع جغرافیای تاریخی درمورد دریای خزر، خبری از دریانوردی و کشتیرانی در دوره های پیش از صفویه دیده نمی شود. از دوره قاجار، رفت وآمد کشتی های تجاری بین بنادر تزار و ایران برقرار شده و کالاهای تجاری بین بنادر روسی از طریق رودخانه ولگا با بنادر ایرانی انزلی، سرمشهد و آشوراده تجارت می شد. به جز اشارات اندک جهانگردان و مورخینِ این عصر، اطلاعات چندانی درمورد ساختار این کشتی ها در اختیار نیست. در دهه اخیر با تغییر سطح آب دریای خزر و پائین رفتن سطح آب، تعدادی از کشتی های تاریخی این دریاچه آشکار شده است. شناسایی چندین کشتی از جنس الوار چوبی در سواحل تالش، رودسر، نکا و خلیج گرگان، اطلاعات باارزشی درخصوص ساختار کشتی های تاریخی و کشتیرانی دریای خزر ارائه خواهد داد. در این نوشتار که براساس پژوهش میدانی و مطالعه کتابخانه ای فراهم شده است، ضمن معرفی کشتی های تاریخی که به واسطه تغییرات سطح آب دریا پدیدار شده اند، فقدان نمونه های قدیمی تر در این دریای بسته به دلیل نبود بادهای موسمی، جهت حرکت نامنظّم امواج، نبود تمدن های هم جوار و به تبع آن فقدان مسیرهای تجاری دریایی، پیش روی و پس روی متناوب آب دریا و دیگر عوامل مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

هدف از این پژوهش، مطالعات اولیه و گمانه زنی برروی کشتی به گل نشسته در ساحل قروق شهرستان تالش در استان گیلان مربوط به دوره قاجار است. در این راستا، مطالعات میدانی و نمونه برداری از قسمت های مختلف بدنه کشتی (چوب، فلزات، آب و خاک درون و بیرون بدنه کشتی) و نیز عوامل میکروارگانیسم ها نظیر قارچ ها و خزه های روی بدنه چوبی انجام شده است. قابل ذکر است که نمونه برداری ها هم از قسمت های روباز و هم از بخش های دفن شده بدنه کشتی و محیط اطراف آن بوده؛ پس از آن آنالیزهای لازم انجام شده است. هدف از جمع آوری و تفسیر داده های منتج شده آنالیز در این پژوهش، ارائه راهکار مناسب جهت حفاظت، مرمت و نگه داری این اثر ارزشمند تاریخی است تا در سطح کلان ملی موردتوجه قرار گرفته و محل استقرار آن به عنوان یک سایت ویژه موزه ای توریستی-منطقه ای در اولویت قرار گیرد؛ لذا اولین قدم این پژوهش، مطالعات میدانی، گمانه زنی ها و آنالیز های لازم و موردنیاز در امر حفاظت و مرمت بوده است که در مراحل بعدی می بایست با درنظر گرفتن شرایط مناسب نگه داری و اعمال فرآیند های بازسازی با دستورالعمل های خاص حفاظت و مرمت، این کشتی به شکل اولیه خود نزدیک شود و قسمت های ازدست رفته ترمیم گردد. در این پژوهش نمونه های آب در درون و بیرون کشتی با pH متر سنجیده شده است. پس از انجام آنالیز های مرتبط، ازجمله طیف سنجی از نمونه بافت های چوبی بدنه کشتی، وجود ترکیبات هیدروکربنی و مشتقات نفتی (قیری) به دست آمده از آنالیز FTIR مشخص شده است. دیگر آنالیز های ضروری در این مطالعه آزمایش های میکروبی از نمونه های برداشته شده است. با تحلیل نتایج به دست آمده از مقطع عرضی نمونه ها، این کشتی ساخت کشور روس بوده که با سازه چوبی از جنس کاج روسی (سوزنی برگ نوع ساسنا Pine) جهت حمل مواد نفتی استفاده می شده است. ازنظر قدمت و زمان، در دوره قاجار و قبل از آن به دلایل نامعلوم در ساحل قروق از بخش شهرستان تالش استان گیلان به گل نشسته است.