محسن جبارنژاد

ایده سرمایه اجتماعی در اندیشه مدرن، مبتنی بر «دوستی فایده گرا» و مناسبات «سودمحورانه» است و سرمایه اجتماعی شکل گرفته بر پایه چنین مناسباتی، شکننده است. سنخ شناسی دوستی و محبت در آرای حکمای اسلامی و ظرفیت سنجی آن برای صورت بندی الگویی جای گزین برای سرمایه اجتماعی فایده گرایانه، مسئله این مقاله است. سؤال این است که چه نسبتی بین مفهوم دوستی و محبت مطرح شده در اندیشه حکمای اسلامی و سرمایه اجتماعی برقرار است؟ ازاین رو هدف اصلی مقاله ارزیابی انتقادیِ دوستیِ فایده محور و سرمایه اجتماعی ابتنایافته بر این نوع دوستی و نیز فهم مفهوم دوستی مطرح شده در آرای حکمای اسلامی از منظر سرمایه اجتماعی است. در این مقاله از روش تحلیلی / تطبیقی، به معنای روشی که از طریق آن مجموعه ای از افکار و اندیشه ها بررسی و با مقایسه آنها به صورت کیفی نتیجه گیری می شود، استفاده شده است. بر اساس یافته های تحقیق، سه سطح دوستی در آرای حکمای اسلامی قابل طرح است: «دوستی به مثابه فضیلت»، «دوستی به مثابه ابزار احراز سعادت» و «دوستی به مثابه جهان بینی اخلاقی». هر سه نوع دوستی، دارای وجوه تعالی نسبت به دوستی های فایده گرایانه ای است که اساس سرمایه اجتماعی مدرن را شکل می دهند. الگوی دوستی و روابط محبت آمیز شکل گرفته بر پایه مناسباتِ سه گانه دوستی مکنون در آرای حکمای اسلامی، از ظرفیت لازم برای محکم کردن پایه های سرمایه اجتماعی برخوردار است.

در این نوشتار تلاش شده تا منابع و مآخد راجع به آزاداندیشی معرفی توصیفی شوند. در خصوص آزادی منابع و مآخذ زیادی وجود دارد لکن راجع به مآخد آزاداندیشی( به عنوان یکی از مشتقات آزادی) وضعیت اینگونه نیست. نوشتار حاضر به توصیف منابع راجع به آزاداندیشی پرداخته است این منابع اعم از کتب مستقل، مقالات گرد آوری شده در کتب، پایان نامه ها و هم چنین مقالات و مصاحبه های مندرج در نشریات است.

آزادی در سده های اخیر، یکی از مسائل مهم و در کانون توجه بوده است. امام خمینی (ره) به عنوان متفکری مسلمان و رهبر انقلاب اسلامی، مواضع مهمی درباره آزادی داشته است. هدف اصلی نوشته حاضر این است که به تحلیل مواضع امام خمینی (ره) در باب آزادی در مصاحبه با خبرنگاران غیر ایرانی بپردازد. مباحث این مصاحبه ها از چهار اردیبهشت 1357 در نجف و پاریس انجام و نهایتاً آخرین مصاحبه با حسنین هیکل در آذر 1358 در قم مطرح شده است. مطالب در شاخه های فرعی مسأله آزادی به ویژه وجوه انضمامی آزادی نظیر آزادی بیان، آزادی زنان، آزادی اجتماعات، مطبوعات و ... توسط خبرنگاران به پرسش گرفته شده و ایشان در پاسخ، به نکات بدیعی درباره آزادی اشاره کرده است. پرسش درباره آزادی زنان و آزادی اقلیت ها از بیشترین فراوانی در میان سؤلات خبرنگاران برخوردار است. مقاله حاضر، علاوه بر نشان دادن خاستگاه آزادی در بحث امام خصوصاً جهان بینی توحیدی از یک طرف و تأثیر نگاه صدرایی بر ایشان از طرف دیگر، به تحلیل این دو آزادی صورت بندی شده است. علاوه بر این به چرایی فراوانی پرسش از آزادی اقلیت ها و زنان و پاسخ ها و تحلیل آن پرداخته است.