فرهاد رحمان پور

نسبت بین عقل و وحی و یا به تعبیر دیگر کارکردهای متقابل عقل و وحی به ویژه در حوزه معرفت خداوند از مشخصه ها و نتایج بحث «عقل و وحی» است. این بحث از سده های نخستین اسلامی در قالب های مختلفی مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. در این پژوهش، ابتدا موضوع حجیت و اعتبار عقل در حوزه معرفت خداوند و محدودیت و نیاز آن بر اساس روایات بررسی می شود. آن گاه کارکردهای عقل و وحی و نسبت میان آن دو با تکیه بر معرفت خاصی که روایات اهل بیت (علیهم السلام) در این حوزه در اختیار می گذارند، تبیین می گردد.

کتب لغت، واژه «تقوا» و مشتقات آن را براساس معنای رایج پیش از اسلام، به معنای «حفظ» دانسته و در فهم آن از معنای «خوف» بهره جسته اند. این واژه، پیش از اسلام بیشتر کاربردی عادی و غیردینی دارد. در پژوهش حاضر، از پسِ مطالعه توصیفی تحلیلی ماده «تقوا» در کتب لغت و معنای رایج آن در عصر نزول و نیز مطالعه کمّی واژه، تغییر و توسعه معنایی آن بر مبنای ترتیب نزول سوره های قرآن، مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده که کاربرد واژه در قرآن در دوران مدنی اسلام به شکل چشم گیری افزایش داشته است. همچنین مشخص گردید که واژه با نگهداشت معنای پیشین خود و همایندی با ایمان و عمل صالح در قرآن، به گونه ای توسعه یافته که کل «نظام بندگی و عبودیت پروردگار» بر پایه آن استوار شده، و خط سیر انسان مؤمن تا رسیدن به مقام قرب الهی را ترسیم کرده است.

تدوین و نگارش کتاب های مختص به احادیث قدسی که در میان اهل سنت از حدود قرن ششم آغاز و به شکل یک جریان ادامه یافت، در میان شیعیان تا حدود زیادی به نگارش کتاب «جواهر السنیه» خلاصه گردید. کتابی که قرنها پس از تدوین نخستین کتب مشابه اهل سنت و با تأثیر از آن جریان و با هدف گردآوری احادیث قدسی، ترویج مذهب و نشر مواعظ این احادیث نگاشته شد. در این پژوهش پس از بررسی مفهوم حدیث قدسی و سیر نگارش آن در فرقین، کتاب مذکور بر مبنای سه محور اصلی یعنی هدف مؤلف از نگارش، مهمترین ویژگی احادیث قدسی و منابع روایات، مورد بررسی قرار می گیرد. بر این اساس در کنار نقاط قوت کتاب، مواردی همچون عدم تعریف جامع و مانع حدیث قدسی، عدم رجوع دقیق به منابع اصلی اهل سنت و وجود احادیث و منابع با اعتبار کمتر، از نقاط ضعف کتاب شمرده می شود.

بنابر نظر مشهور، مقدار آب کُر در روایات امامیه با دو روش حجمی و وزنی بیان شده است و با استفاده از مقیاسهای ذکر شده در روایات، میتوان مقدار آب کُر را به طور دقیق به دست آورد. همچنین، رَطل یک مقیاس وزنی دانسته شده و برای محاسبه مقدار کُر، از مقدار معادلِ رطل به مثقال بهره گرفته شده است. در پژوهش پیشرو، برای بررسی واژههای کُر و رَطل، به محدوده روایات ابواب کُر، اکتفا نشده و این واژهها از سه منظرِ لغوی، روایی و کاربرد آنها در مذاهب اسلامی با رویکرد فقه حدیث، مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافتههای این پژوهش، در روایات امامیه مقدار آب کُر با سه روشِ ابعادی، ظروف و رطل بیان شده است. اما روشهای ابعادی و ظروف در ذات خود غیر دقیق است و حداکثر میتواند تقریبهایی برای رسیدن به حدود آب کُر باشد. همچنین در روش رطل، بهترین شیوه برای رسیدن به مقدار کُر بر حسب معیارهای امروزی، بهرهگیری از مقادیر معادل رطل به درهم است، که در این صورت، مقدار به دست آمده برای آب کُر با مقدار مشهور، تفاوت چشمگیری پیدا میکند. از سوی دیگر، ادعای محاسبه دقیق مقدار کُر (به هریک از سه روش)، ادعای درستی نیست و به نظر میرسد که اصطلاح کُر در روایات امامیه یک معیار تقریبی برای بیان حداقل مقدار آب یک آبگیر یا معادل آن است که در ملاقات با نجاست، مشروط به عدم تغیّر، پاک خواهد ماند. از این رو، برای پی بردن به مفهوم آب کُر نباید در سودای محاسبات دقیق گرفتار آمد.

«ما یُسجد علیه» به معنای آنچه که سجده بر آن جایز است، بخش مهمی از ابواب سجود را در جوامع روایی و کتب فقهی امامیه به خود اختصاص داده است و علمای امامیه کوشیده اند تا در ذیل این مبحث، به تبیین قاعده «ما یُسجد علیه» و تعیین برخی از مصادیق متعارف آن اقدام نمایند. از گذشته، عبارت «زمین و هر آن چه که از زمین بروید و خوردنی و پوشیدنی نباشد» که برگرفته از تنها چند روایت از روایات امامیه در ابواب سجود بوده است؛ کم و بیش، بسان قاعده ای برای تعیین مصادیق «ما یُسجد علیه» رواج یافته و همواره مورد توجه امامیه بوده است. اما بررسی های فقه الحدیثی این پژوهش نشان می دهد که برخی از روایات مغفول امامیه نیز می توانند الهام بخش قاعده ای در این حوزه باشند. بر اساس این قاعده که در پژوهش پیش رو «قاعده اوثان» نام گرفت، «سجده بر معبود اهل دنیا و هر آن چه که شائبه پرستش غیر خدا در آن باشد، روا نیست». در این صورت، ذکر عبارت «زمین و روییدنی های آن» در روایات، تنها به منزله تبیین مصادیقی برای قاعده اخیر بوده است. از سوی دیگر، بر اساس این قاعده، تعارضات شمار زیادی از روایات ابواب ما یسجد علیه، بدون نیاز به روش هایی همچون حمل بر تقیه، اطلاق و تقیید و ... رفع می شود.

از قرون نخستین، نظر مشهور در میان اغلب علمای مذاهب اسلامی این بوده است که آب قلیل پس از برخورد با نجاست، ناپاک دانسته می شود، حتی اگر اوصاف سه گانه آن یعنی رنگ، بو و طعم آب تغییر نکند؛ اما به رغم این شهرت، نظر شماری از امامیه به ویژه در قرون متأخر و معاصر و نیز نظر مالکیه به خلاف قول مشهور بوده است. پژوهش پیش رو روایات امامیه در این حوزه را با روش «فقه الحدیث» مورد بازخوانی قرار داده و با بهره گیری از مفهوم علمی نسبت، در این خصوص به ملاک یا قاعده ای دست یافته است که نظر غیر مشهور امامیه در این حوزه را که مطابق با نظر مالکیه است، تأیید می نماید. بر این اساس، ناپاک دانستن آب به مقدار آن بستگی ندارد، بلکه به نسبت میان نجاست و آب بستگی دارد. در نتیجه، آب چه قلیل باشد، چه کثیر، تنها هنگامی نجس دانسته می شود که نسبت ناپاکی در آب به حدی برسد که سبب تغییر اوصاف یا خصوصیات سه گانه آب شود.