شفیق نزارعلی ویرانی

منابع اسماعیلی و ضدّ اسماعیلی در نحوه ترسیم شخصیت «داعیان» اسماعیلی سخت متفاوت اند. از نظر نویسندگان اسماعیلی، داعیان مؤمنانی نجیب، مهربان و متدین بودند که پیام واقعی اسلام را تبلیغ می کردند؛ حال آنکه از نگاه بدخواهان، شرورانی شوم و بی وجدان بودند. با این حال، همه در یک ویژگی اتفاق نظر داشتند؛ داعیان عموماً بااحتیاط و ناشناس و به دور از چشم کنجکاو مقامات متخاصم فعالیت می کردند. بنابراین شعر «خالو محمود علی» اسماعیلی که مربوط به قرن یازدهم قمری/ هفدهم میلادی است و در این مقاله ویرایش و تحلیل شده، موردی نادر است. شاعر در دوره ای که تقریباً چیزی از اسماعیلیان نمی دانیم، اشخاص برجسته جماعت اسماعیلی را در مکان هایی پراکنده در سراسر خراسان، قهستان، بدخشان، عراق، ترکستان و هندوستان بر شمرده است. در این مقاله به نسخ خطی موجود شعر پرداخته ایم؛ همچنین با ارائه تصحیح انتقادی اثر، از عناصری در شعر که انعکاس گونه ادبی «دعای تقرب» اند، بحث کرده ایم و نیز آنچه را که درباره خود شاعر استنباط کرده ایم، مورد تحلیل قرار داده ایم.

مفهوم روزهای آفرینِش، که در روز مُقدّس هَفتم یا سَبّت، به منتهای اوج خود نیل می یابد، در هرسه مذاهبِ ابراهیمی حضور گسترده ای دارد. با وجود این که شماری از مؤمنان استنباط موثق و صحیحی از این روزها داشتند، دیگر متورعان اِبرام می ورزیدند که این آموزه، معنای باطنی ژرفی داشته است. به واقع، در سُنّت اسلامی، کسانی که از نقش عقل برای مکاشفه ایمان و کتاب مقدس پشتیبانی می کنند، از کاربرد تأویل نیز حمایت می نمایند. به عبارتی دقیق تر، واژه عربی تأویل، دلالت به بازگشت یا رجعت به مبدأ یا منبع چیزی دارد. اسماعیلیان، در مقام یکی از دو شُعَب اصلی شیعیان، از سرآمدان و حامیان شاخص و برجسته تأویل محسوب می شوند. در این راستا، مقاله حاضر به بررسی چگونگی وقوع آفرینش و رابطه آن با سلسله مراتب دین (حدود دین)، در مقام پیشوا و هادی مؤمنان به سوی رستگاری غایی، در اندیشه حکیم ناصر خسرو، شاعر شهیر فارسی و یکی از بزرگان و رجال اسماعیلی، می پردازد.

پیر سبزعلی رمضان علی (وفات 1938) در بمبئی بزرگ شد. مادر بیوه اش که دل نگران خودسری پسر نوجوانش بود، او را به گوادر، در سواحل بلوچستان فرستاد تا تلمذی وارث محمد ریمو را بکند. تحت آموزش و سرپرستی وی، شخصیت سبزعلی آنچنان تغییر کرد که به زودی به عنوان یکی از پویاترین خادمان و خوش قریحه ترین سخنوران جماعت اسماعیلی شهرت یافت. در سال 1923، امام سلطان محمد شاه آقا خان سوم پیرسبزعلی را برای مأموریت سختی به آسیای مرکزی فرستاد تا با جوامع اسماعیلی مناطق کوهستانی و دور افتاده ارتباط برقرار کند. سبزعلی خاطراتش از این سفر سخت و طاقت فرسا را به زبان گُجراتی می نویسد. این خاطرات برای اولین بار و به صورت پیاپی از 1924 تا 1926 در مجله اسماعیلی چاپ شد. در ادامه ی این مقاله قسمت های دهم و بیست و سوم سفرنامه شگفت انگیز وی می آید. او در این بخش ها سفرش به چترالرا که اکنون در پاکستان واقع است شرح می دهد. در بخش دهم، که به سبکی ادبی نوشته شده است، پیر سبزعلی از مأموریت پیش رو و باور کامل و اعتماد خود به امام صحبت می کند. در بخش بیست و سوم، در کوه های بدخشان سبزعلی با تعداد زیادی از مولای ها، اسماعیلی های آسیای میانه، روبه رو می شود. او از دیدن وفاداری آن ها در سخت ترین شرایط، و شادی و سرور در مجلس معنویشان که کل شب ادامه داشت و خواندن پر شور و حرارت اشعار ناصر خسرو به شگفت می آید و اشتیاق آن ها را برای شنیدن فرامین، دعاها و راهنمایی های امامشان و تحسین خود را از سرسپردگی حتی کوچک ترین فرزندانشان بیان می کند.