ابوالفضل رضایی

دستور نقش و ارجاع، نظریه ای ساختی-نقشی است که در آن ساخت نحوی با ساخت معنایی ترکیب شده است؛ اگرچه بخش بنیادی بر عهده ساخت معنایی می باشد. پژوهش حاضر با هدف تحلیل و توصیف انواع ساخت های ایستا در زبان عربی همراه با شواهدی از قرآن کریم، بر اساس دستور نقش و ارجاع نگاشته شده است. این جستار به دنبال پاسخ به دو پرسش است: 1- ساخت های ایستا در زبان عربی و آیات قرآن کریم کدامند؟ 2- چگونه دستور نقش و ارجاع می تواند ابزار مناسبی برای تشخیص ساخت های ایستا در زبان عربی و قرآن کریم فراهم نماید؟ روش تحقیق در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است و داده های زبانی از گویشوران بومی زبان عربی و متون قرآن کریم گردآوری شده است. در تحقیق پیش رو ابتدا به تبیین انواع ساخت های ایستا در عربی با بهره گیری از شواهد قرآن کریم کوشش شده است، در ادامه با کمک ابزار موجود در این دستور، آزمون های طبقه بندی افعال ون ولین و لاپولا (1997)، به تشخیص ساخت های ایستا پرداخته می شود. نتایج حاکی از آن است که در عربی ساخت های ایستا به 9 دسته تقسیم می شوند: ساخت های اسنادی، ساخت های ملکی، افعال ناقصه، افعال حسی و حالتی، افعال رجا و آرزو، افعال تعجب و افعال مدح و ذم. علاوه بر آن، تحلیل داده ها نمایانگر آن است که در عربی از مجموع پنج آزمون در دستور نقش و ارجاع، چهار آزمون جهت تشخیص ساخت های ایستا از کارآیی لازم برخوردار می باشند. به بیانی دیگر بجز آزمون ساخت استمراری، سایر آزمون های تشخیصی مشتمل بر کاربرد قیود شدت کنشی، کاربرد قیود سرعت، همراهی با قید «برای یک ساعت یا بمدت یک ساعت» و همراهی با قید زمان «در یک ساعت»، در زبان عربی کارآمد هستند.

محمد مهدی جواهری شاعر معاصر عراق، از پیشگامان شعر ملی و از احیاگران شعر قدیم به شمار می آید. محتوای اشعار جواهری، درآمیخته با انواع شگردهای زبانی است. او با اعتقاد به اینکه زبان یک شاعر، مؤثرترین سلاح برای بیان اندیشه های اوست؛ از شگردهای زبانی متنوعی بهره گرفت. قدرت تاثیرگذاری اشعار جواهری و پیامدهایی که به همراه داشته است؛ از مسأله مهم در ارزیابی آثار اوست. اما باید دید جواهری از چه شیوه هایی جهت ارائه مقصود خود بهره گرفته و به چه خلاقیت ها و نوآوری هایی دست یافته است؟ پژوهش حاضر کوشیده است به روش توصیفی تحلیلی و بر مبنای نظریه آشنایی زدایی، شواهدی از انواع آشنایی زدایی را در قصیده «أطبق دجی» ارائه دهد. هدف این پژوهش، شناساندن شگردهای آشنایی زدایی در اشعار جواهری و دست یابی به نوآوری های شاعر از منظر زیباشناختی به عنوان نمونه ای از ادبیات معاصر عراق است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که انواع آشنایی زدایی اعم از آوایی، واژگانی و نحوی در این قصیده به کار گرفته شده است. جواهری با تنوع در کاربست هنرسازه ها اعم از تکرار، حذف، فاصله، تقدیم و تاخیر و نمادها؛ فضای مناسبی را برای تأمل و برانگیختن احساس و عاطفه مخاطب گشود. در بین انواع آشنایی زدایی، اسلوب«تکرار» با شیوه های متنوعی مانند تکرار مصوت، صامت، واژه، ترکیب ها، اشتقاق و عبارات و با هدف افزایش موسیقی شعر و توازن آوایی و تاکید بر اندیشه؛ بیشترین بسامد را دارد. میل ذاتی جواهری به اسلوب زیباشناسی و دقت شاعر در گزینش واژگان مناسب، عامل مهمی در سبک شعری اوست. تناسب اجزای عبارات و واژگان در هم نشینی با یکدیگر و در آمیختن چندین اسلوب و فن از بارزترین شگرد جواهری در این قصیده است.

عبد القاهر الجرجانی یرى إعجاز القرآن الکریم الأدبی فی نظمه البدیع وهو أنَّ المفردات فی الکتاب العزیز فی غایه الانسجام فیما بینها لفظاً حیث لم نستطع تغییرها بمفرده قریبه من معناها، ثم الألفاظ فی ارتباط وثیق مع المعنى. والجمل بشتى أنواعها فی ائتلاف تام فیما بینها لفظاً، وفی توافق تام مع المعنى مع مراعاه تامه لقواعد النحو وأسس علم البلاغه، وکل من جمالیات اللفظ والمعنى فی خدمه سیاق الآی الکریمه، وکل من هذه المکونات تسمى عند الجرجانی بنظریه النظم. ثم عبدالقاهر لم یفسر القرآن الکریم على أساس نظریته، وما وجدنا باحثاً آخر قام بدراسه آیاته الکریمه دراسه عملیه جامعه تطبیقاً على منهج عبدالقاهر فی نظریته، فقمنا بدراسه ثلاث آیات محدده من سوره طه على ضوء نظریه النظم ترکیزاً على إظهار نظم المفردات والجمل فیما بینها لفظاً ومعنىً ثم حسن انسیاقهما بالسیاق الکلی للآیات الکریمه بالاستفاده من المنهج الوصفی- التحلیلی. فوصلنا من خلال دراستنا التحلیلیه أنَّ الألفاظ فی الآیات الکریمه فی غایه الدقه اختیاراً فی التعریف والتنکیر، أو الحذف والذکر، أو التقدیم والتأخیر حیث لم نستطع تغییرها بمفرده قریبه من معناها لخلل یحصل فی نظم الجمل أو الآی الکریمه لفظاً ومعنىً. ثم کذلک الجمل بمختلف أسالیبها فی توافق تام فیما بینها لفظاً فی الوصل والفصل وغیره، ثم إنَّها فی ارتباط موضوعی وثیق مع المعنى، مع مراعاه تامه لقواعد النحو وأرکان علم البلاغه، وکل من جمایات اللفظ والمعنى فی خدمه سیاق الآیات الکریمه ومفاهیمها الراقیه.

عبد القاهر الجرجانی یرى إعجاز القرآن الکریم الأدبی فی نظمه الدقیق وانسجامه التام بین مکوناته، حیث المفردات فی غایه الدقه اختیاراً، وفی کمال الحکمه ترکاً لما هی قریبه من معناها، فبین الألفاظ انسجام تمام فی اللفظ وبینها ارتباط وثیق معنىً. ثم الجمل بمختلف أنواعها والتراکیب بشتى أسالیبها فی ائتلاف تام فیما بینها لفظاً وفی وفاق تام مع المعنى، مع مراعاه تامه لقواعد النحو وأسس علم البلاغه، وکل من جمالیات اللفظ والمعنى فی خدمه سیاق الآی الکریمه. ثم عبد القاهر ما فسر القرآن الکریم على أساس نظریته وما وجدنا باحثاً آخر قام بتطبیقها بشمولها على الآیات البینات، فقمنا بدراسه أربع آیات محدده من سوره طه على ضوء نظریته بالاستفاده من المنهج الوصفی- التحلیلی. فوصلنا من من خلال دراستنا التحلیله إلى أنَّ المفردات فی الآی الکریمه لکونها على أساس حوار جدلی بین فرعون والسحره فی غایه الرزانه مع شیء من الشده فی مفاهیم متعلقه بتهدید فرعون بالعذاب ائتلافاً للفظ مع المعنى. ثم أسالیب التأکید لفظاً ومعنىً مراعاه تماماً إقتضاءاً لمراعاه الحال، فمن أسالیب بارزه هی الحذف والذکر والتکرار استهجاناً بالذکر لاسم الباری سبحانه ونبیَّه موسى وهارون (ع) لفرعون، وذکراً للمقابله أو تکراراً للتلذذ من قبل السحره. والجمل قصیره مع مراعاه الإیجاز بنوعیه القصر والحذف اقتضاءاً للمقام الحواری الجدلی. وکل من بدائع النظم واللفظی والمعنوی فی خدمه السیاق الکلی للمقطع الکریم.

میراث ادبی عرب سرشار از نامها و نشانهای پُرافتخاری است که همواره بر تارک شعر و ادب عربی درخشیده و چون ماه تمام، دلهای مشتاقان را به نور جمال لفظی و کمال معنوی سروده های خود روشن و نورانی کرده است. در این میان حضرت ابوطالب علیه السلام، در نقطه اوج ادبی، پیشگام و پیشاهنگ این جریان مهمّ است. دیوان این شاعر بزرگ، اغراض و موضوعات مختلفی چون فخر، مدح، عتاب، و هجا را در خود جای می دهد. در این میان، مدح، به ویژه مدح پیامبرصلی الله علیه و آله، از بارزترین و برجسته ترین مضامین اشعار اوست. چکامه مدحی ایشان با محوریت مدح پیامبر صلی الله علیه و آله موضوع بحث پژوهش حاضر است. هدف از این پژوهش، معرّفی بیشتر و بهتر از مقام والای ادبی حضرت ابوطالب علیه السلام و بررسی و تحلیل برخی زوایا و لایه های ادبی شعر ایشان به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس دیدگاه های نقدی، بلاغی ناقد برجسته ادب عربی، مرحوم دکتر محمود بستانی است. بستانی مباحث بلاغت را به هشت عنصر اصلی تقسیم می کند: پیام، موضوع، معنا، صورت، لفظ، موسیقی، ادب و ساختار. در این پژوهش بر آنیم زیبایی های ادبی قصیده حضرت ابوطالب علیه السلام در مدح پیامبر صلی الله علیه و آله را بر اساس چهار عنصر معنایی، صوری، موسیقایی و ساختار بررسی کنیم