امیر بنی عصار

کشف مقصود آیات، هدف نهایی پژوهش های قرآنی است؛ به طوری که عناصر متعددی در دستیابی به آن نقش دارند. روایات تفسیری، نگین عناصر موجود در دست یافتن به مقصود آیات هستند. قرابت اهداف علم معناشناسی با روایات تفسیری این فرضیه را تقویت می کند که می توان در یافتن نشانه های علم معناشناسی در شرع مقدس کاوش بسزایی کرد و با احراز جریان این علمِ به ظاهر نوپدید، در شیوه تفسیر اهل بیت: گامی برای بازاحیای علم تفسیر برداشت. چندوجهی بودن آیات قرآن کریم، که در آثار منقول از اهل بیت هم بر آن تأکید شده است، زمینه تفاسیر متعدد و متکثر را فراهم می آورد. تحلیل معناشناختی روایات تفسیری ازآن حیث مهم است که امکان قرائت های متکثر غیر نظام مند را بسیار کاهش می دهد. دستاوردهای مفسرین اسلامی، زمینه مناسبی برای کنکاش در علوم جدیدی مثل معناشناسی دارد و از آن نباید غفلت کرد؛ زیرا حاصلش متناقض یافتن تفسیر سنتی با الگوهای نظام مند جدید خواهد بود. مقاله حاضر درصدد است ازطریق تبیین برخی الگوهای معناشناختی و قرین سازی آن با نگاشته های تفسیری آیت الله جوادی آملی، این فرض را مطرح کند که می-توان دستاوردهای معناشناسی را بر این نگاشته ها منطبق کرد و تاحدودی ثابت کرد که ردپای بسیاری از قواعد معناشناختی در تحلیل های قرآنی ایشان یافت می شود.

استعاره مفهومی یکی از نظریه های معناشناختی است که با آسان سازی درک مفاهیم فرامادی، دستیابی به فرایند مفهوم سازی یک متن را هدف قرار داده است. قرآن کریم متنی اللهی و دربردارنده تعبیرهای حکیمانه برای انتقال به مخاطب است. این تعابیر به گونه ای است که با کمک استعاره مفهومی، می توان تاحدودی، برخی مفهوم سازی های قرآن را کشف کرد. در گستره کاربست استعاری قرآن، چنین می نماید که استعاره «زندگی تجارت است»، الگوی مناسبی برای به تصویر کشیدن حقیقت زندگی انسان و نقش تسهیل کننده و زمینه ساز استعاره در فهم معانی پیچیده قرآن است. نگاشت از حوزه مبدأ به حوزه مقصد چارچوب اصلی پژوهش حاضر را تشکیل داده و این فرض را مطرح کرده که سود و زیان حقیقی زندگی، بسته به ارتباط با باری تعالی است. فرجام انسان ها در تجارت زندگی و تقسیمشان به سه گروه مؤمن، کافر و منافق و نسبت سود و زیان هر یک، از مواردی است که نگارنده به آنها دست یازیده است.

تحقق تمدن اسلامی هدف نهایی اقامه دین در جامعه است. بهره گیری از منابع غنی دینی و استفاده از دستاوردهای قابل اطیمنان دانش جدید، دو پیش نیاز رسیدن به چنین تمدنی است. تحلیل میراث روایی شیعه، نشان از آن دارد که در میان مفاهیم کلیدی منابع دینی، «ایمان» - نه آن گونه که در اذهان عموم افراد جاگرفته - حقیقتی معجون گونه دارند و در فرایند زمان، بر اساس اصول و ضوابطی معین شکل می گیرند. ایمان مشتمل بر شتاب دهنده هایی همچون حُسن خُلق است که به کارگیری آن علاوه بر تقویت ایمان، روابطی حسنه در سراسر جامعه به وجود می آورد. آن گاه که «مهارت ارتباط صحیح» با «ارکان ایمان از جمله رضایت به تقدیر و توکل»، همراه می شوند آرامش را نه فقط برای فرد که برای جامعه به ارمغان آورده و نسلی تمدن ساز تربیت می گردد. وقتی «ایمان» در روابط اجتماعی استحکام یابد، به مؤمن قدرت اقامه دین داده و قرارگرفتن آن تحت سایه ولایت، شکوفایی بسیاری از استعدادهای فرد و جامعه را به دنبال خواهد داشت. برآیند استحکام روابط اجتماعی و شکوفایی استعدادهای جامعه و رفع موانع اجتماعی، تمدنی است اسلامی که به تعبیر مقام معظم رهبری دام ظله در بیانیه گام دوم، وارد مرحله دوم آن شده ایم و پژوهش پیش رو با تحلیل محتوای روایات کتاب ایمان و کفر الکافی بر آن است تا با ترسیم نقشه راه اهل بیتD، برشی از الگوی معارف تمدن و حکومتی جهانی را نشان دهد.

در میراث ماثور امامیه، صحیفه سجادیه گنجی گران بها و مجموعه ای از بسته های فرهنگی شیعه است که هر یک آگنده از آرایه های بیانی و بدیع بوده و سوای از جنبه معرفتی، از برای فقر فرهنگی امروزمان، بَس تحول ساز خواهد بود. توحید سرسلسله معارف صحیفه و شاهکار اندیشه عصمت است. موضوع توحید در نگاه بیشتر و دقیق تر ما بیش و پیش از هر چیز تداعی گر «آموزه های نظری توحیدی» است در حالی که تحقیق سنجش گرانه در صحیفه، حکایت از آن دارد که حقیقت چیز دیگری است. چنین می نُماید که امام سجادg توحید را در قالب دعا، با شیوه ای متفاوت نسبت به سایر معارف توحیدی، تبیین فرموده و به جای آشنایی ذهن با موجودی به نام خداوند و رفع شبهات و اثبات برهانی توحید، با ارتباط حاضرانه با خداوند، جنبشی شگفت در تقویت ایمان به خدا به وجود آورده است. نگارنده با تحلیل دعای اول، سیزدهم و بیست و هشتم صحیفه، از یک سو و مقایسه با برخی آموزه های معقول و منقول از سوی دیگر، تلاش نموده است تا به درک هر چه بیشتر مفهوم توحید در زندگی نایل آمده و الگویی کاربردی در تقویت ایمان و معرفت به خداوند ارائه نماید.

ایمان گمشده بشر و امری قلبی است که فراتر از یک عقیده ، در مسیری طولانی و عملی ، همراه با ضوابطی معین شکل می گیرد. تحلیل روایی «اثرگذاری متقابل ایمان و روابط اجتماعی» ، گویای این است که در مسیر شکل گیری ایمان ، شتاب دهنده های اجتماعی همچون حُسنِ خُلق وجود دارد که تا حدودی حرکت اشتدادی ایمان را به انحصار خویش درآورده و در فرض حفظ شرایطش ، آن را به کمال می رساند. در پژوهش پیشِ رو تلاش بر این بوده تا فارغ از هرگونه پیش داوری ، بر اساس ضوابطی نظام مند از فقه الحدیث و معناشناسی و منطبق بر روابط معنایی موجود در متن روایات ، تا حد امکان به تبیین مسیر حرکت تحقق ایمان در جامعه پرداخته شود. حاصل آنکه ایمان حقیقتی است که مؤمن با تلاش خویش در چارچوب توکل ، تفویض، رضایت ، تسلیم و در ضمن تعاملی دوسویه و مؤثر با جامعه ایجاد می کند؛ در اثر چنین تعاملی از یک سو روح ایمان به اوج قدرت می رسد و از سوی دیگر آحاد جامعه بهترین روابط را تجربه و آثار آن از جمله امنیت و آرامش را به دست خواهند آورد. ولایت در طول این تعامل بوده و حاصل این ارتباط طولی ، اتحاد و همدلی میان مؤمنین و جریان اوامر الهی و نفی سلطه طاغوت و به تعبیری تحقق تمدن اسلامی و شکوفایی استعدادهای بشر خواهد بود.

«امامت» از اثرگذارترین مباحث فقه اکبر در حکمرانی جامعه اسلامی و مفید در پیشگیری از انحرافات امت و رهایی از زندگی و مرگ جاهلی است. تحلیل مسأله امامت، فارغ از معنای تکوینی خود، در معنای تشریعی و سرپرستی جامعه، قاعده ای قرآنی و روایی است که در گزارش کلینی از «کتاب الحجه» انعکاس یافته و فقدان آن، موجب غفلت از فروعات ارزشمندی از جمله مردم سالاری دینی، انتصابی بودن جایگاه امام، وجوب هجرت از سلطه طاغوت و وجوب تبعیت فکری و عاطفی و رفتاری امت با امام حق است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی و تحلیلی، ابتدا روابط نظام مند سخنان رهبری در تفسیر آیه اکمال دین و گزاره های مرتبط با آن حول موضوع امامت را کشف نموده و سپس با تحلیل ساختار فقه الحدیثی گزارشات کلینی، از کتاب الحجه الکافی، تلاش کرده تا شبکه ارتباطیِ مورد نظر شارع در اتمام نعمت بر امت اسلام را کشف کند و نشان دهد امام، حقیقتِ حجتِ الهی بر زمین بوده و وقتی محور کنشگری آحاد جامعه اسلامی گردد، تحقق توحیدمحوری و عدالت در جامعه، پیوند سعادت دنیوی و اخروی، وحدت و همدلی، نجات از جاهلیت مدرن و ارتقای انگیزه درونی امت در اثر نظارت امام و... بخشی از ثمرات آن خواهد بود. نوشته حاضر این فرض را مطرح کرده که تلقی مقام معظم رهبری به عنوان امام جامعه اسلامی امروز، قابل تطبیق بر بخشی از گزارشی است که مرحوم کلینی در دوره غیبت صغری از قاعده امامت و لوازم آن داشته و می توان مدیریت جامعه کنونی را به صورت جاری و در حال تحول، ادامه امامت اهل بیت (ع) دانست.