جواد شیرکرمی

در فرایند گذار از زندگی سنتی به زندگی نوین، دگرگونی های گسترده ای در حوزه های مختلف فرهنگ، هویت، معاشرت، علایق، عادات و... رخ داده است. این پژوهش با هدف مطالعه چالشهایی که جامعه ایران در عصر جدید با آن مواجه است انجام شده است؛ در این راستا پس از بررسی اسناد موجود (مقالات، کتب و سایت ها) به تحلیل، تشریح و جمع بندی مباحث پرداخته شد. در حال حاضر، خانواده و اعضای آن به طور گسترده ای تحت تأثیر این تغییرات قرار دارند. بالا رفتن سن استقلال و تشکیل خانواده، تغییرات در ساختار و وضعیت اشتغال، کاهش جمعیت خانواده، کاهش پیوندهای درون نسلی و شکاف نسل ها از جمله این تغییرات است. تغییر و گسترش نقش و فعالیت ها به تغییر انتظارات، اشتغال و وضعیت اقتصادی منجر شده است که تقسیم وظایف فردی، خانوادگی و اجتماعی را دگرگون ساخت. در حالیکه مصارف زینتی، کالاهای لوکس و تعویض دوره ای وسایل منزل به طور گسترده ای مورد توجه قرار گرفته است؛ اما تنظیم درآمد، کیفیت زندگی، سلامت جسمی و روانی و... چندان مورد توجه نیست و هر روز شاهد گسترش مشکلات بهداشتی نظیر چاقی، بیماری های قلبی و مصرف بی رویه دارو هستیم. آنچه مسلم است، حتی با وجود پیشرفت ها و تغییر مقتضیات زمان باز هم نمی توان به سنت ها، رسوم، هنجارها و فرهنگ خودی بی توجه بود و از طرفی تعدیل انتظارات، مدیریت و برنامه ریزی در زندگی امروزی امری غیرقابل انکار و بلکه بسیار ضروری است.

یادگیری غیر مؤثر، علاوه بر زیانهای اقتصادی، کاهش اعتماد به نفس، احساس حقارت، افسردگی و در نتیجه عدم شکوفایی استعداد ها و توانایی های فرد شکست خورده در تحصیل را در پی خواهد داشت. با پیشرفت علوم نیازهای فردی و اجتماعی نیز گسترده تر شده است؛ بنابراین روشهای سنتی آموزش دیگر قادر نخواهند بود که یادگیری را به نحو مطلوب در فراگیر تسهیل نمایند. روش های تدریس راه هایی برای تحقق یادگیری، آموش و تربیت هستند. در شیوه های جدیدتر تدریس، تلاش شده است تا اصول روانشناسی، نظیر توجه به علایق و استعدادها، فعالیت فراگیران و شرکت آنان در فرآیند تدریس، مورد توجه قرار گیرد. بنابراین اخیراً بر روش های فراگیر محور، تجربه مدار و مبتنی بر هم فکری و پژوهش تأکید شده است. پژوهش حاضر، با هدف جستجوی روش هایی متناسب، برای تدریس مطالب پیچیده انتزاعی صورت گرفته است. پژوهشگر با مطالعه و بررسی روش های گذشته و با تکیه بر تجربه تدریس خود، در جهت ارتقای بیشتر و بهتر تدریس مفاهیم انتزاعی، به ارائه روش هایی پرداخته است. شیوه های پیشنهادی در تحقیق حاضر عبارتند از: روش مفاهیم کلیدی، روش آموزش کلیات، روش مثال آوری و روش ترکیبی.

با وجود فراهم بودن بسترهای اجتماعی و مفاهیم، مضامین و موضوعات غنی و متناسب تحقیقاتی، با تأسف همچنان موضوعات کاملاً انتزاعی و اثبات گرا در کانون توجه بسیاری از محققان قرار دارد. این در حالی است که تجارب ارزشمندی که در طول زمان و در شرایطی واقعی کسب شده، آنچنان که شایسته است، مورد توجه نیست. تجربه اندوزی، با هدف دوری از بدی ها، ضعف ها، ضرر و زیان، سختی ها و در کل به منظور پیشگیری از وقوع اشتباهات می باشد و به کسب یا انتقال و اشتراک تجارب می انجامد. پند و اندرز و انتقال تجارب از افراد متخصص، با سابقه و دارای تجربه در هر حوزه، موجب جلوگیری از روندهای اشتباه و توقف روند آزمایش و خطا خواهد شد، که به جای اتلاف زمان، تسهیل حرکت رو به جلو و افزایش کارایی را به دنبال دارد. امروزه با توجه به تسریع روند رشد و توسعه و تغییر، مسأله تجربه محوری در حیطه های موفقیت یا شکست، بایدها و نبایدها، رفاه، ارتباط و تعامل، مشکل گشایی و نوآوری در حوزه آموزش و یادگیری در موفقیت نظام های آموزشی و ارتقای سطح آموزش و پرورش نقش اساسی ایفا می کند. بنابراین یکی از وظایف مهم دست اندرکاران تعلیم و تربیت، اشتراک و تدوین تجربیات است.

این پژوهش، مسئله نابرابری های آموزشی را در بُعد مناطق آموزش و پرورش با مطالعه موردی مقطع ابتدایی شهرستان دهلران مورد مطالعه قرار داده است. پژوهش حاضر نوعی مطالعه اسنادی می باشد؛ اطلاعات جمعیتی مورد نیاز این پژوهش با استفاده از داده های آماری آخرین سرشماری نفوس و مسکن، و نیز اطلاعات مربوط به آموزش و پرورش (دانش آموزان، معلمان و ساختمان های آموزشی) با استفاده از آمار و ارقام موجود در آموزش و پرورش شهرستان مورد مطالعه کسب شده است و سپس این آمار و اطلاعات در فرم های اطلاعاتی محقق ساخته طبقه بندی و تنظیم شده اند. به منظور مقایسه و رتبه بندی میزان بهره مندی مناطق و نواحی مختلف (اعم از شهر یا روستا) از آموزش مقطع ابتدایی، از شاخص ها و فرمول های برنامه ریزی آموزشی، نظیر شاخص انتخاب منطقه، ضریب جینی، منحنی لورنز و نمودار پنج قسمتی سطوح بهره مندی مناطق استفاده گردید. در ادامه به منظور تعیین میزان نابرابری های آموزشی، داده ها و اطلاعات با استفاده از نرخ های ثبت نام و پوشش تحصیلی واقعی، نسبت دانش آموز به معلم، ضریب بهره برداری از فضاهای آموزشی و نرخ بازده های آموزشی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که در بین مناطق و نواحی مختلف (اعم از شهر یا روستایی) شهرستان دهلران، از حیث بهره مندی از فرصت های آموزشی تعادل مناسبی برقرار نیست. از جنبه نرخ های ثبت نام و پوشش تحصیلی و نیز از حیث میزان دسترسی به معلمان مقطع ابتدایی، مناطق شهری نسبت به نواحی روستایی و گروه پسران نسبت به گروه دختران برتری داشته و در سطح بالاتری قرار دارند. در زمینه دسترسی به فضاهای آموزشی مناطق شهری نسبت به نواحی روستایی برخوردارتر بوده اند و در مورد نرخ بازده های آموزشی، دختران نسبت به پسران و مناطق شهری نسبت به نواحی روستایی برتری دارند.

امروزه نقش آموزش و پرورش در ابعاد مختلف تربیتی و تأثیر آن بر اخلاق، رفتار، گفتار، عملکرد، ارتباطات و.. بر کسی پوشیده نیست. می توان گفت که نظام های آموزشی، تغییر و تحولات سرنوشت سازی را در یک جامعه به وجود می آورند. آگاه سازی اولیاء دانش آموزان هم در بعد برنامه های آموزشی و تعامل با محیط آموزشی و هم در برجسته سازی و تفهیم نقش و وظیفه آنان در قبال آموزشگاه و فرزندان خود، از وظایف آموزش و پرورش است که در حال حاضر به یک ضرورت تبدیل شده است. با وجود پیشرفت ها و فناوری های جدید و به تبع آن بروز پیچیدگی ها و فرهنگ های نوین، اگر نظام های آموزشی و دست اندرکاران آن در مقطعی دچار سردرگمی و بی نظمی شوند و یا آمادگی و برنامه های متناسب را نداشته باشند، دیری نخواهد پایید که کل یک جامعه دچار رکود و ضعف خواهد شد. بنابراین لازم است که آموزش و پرورش امروزی مؤلفه های توسعه و رشد اجتماعی، فعالیت اقتصادی، انصاف و قانون مداری، خلاقیت و نوآوری، نقادی و بیان گفتاری و نوشتاری را در محتوا، اهداف، روش ها، برنامه ها و برنامه ریزی ها دنبال کند و تلفیق محتوای رسمی و غیررسمی و آموزش همه جانبه، جامع و عمومی را در دستور کار قرار دهد.

نظم و انضباط دانش آموزان به مجموعه رفتارها، گفتارها و موقعیت هایی اطلاق می شود که بر هنجارهای معمول در یک محیط آموزشی منطبق باشد و زمینه اثرگذاری و بهره گیری مطلوب و مؤثر دانش آموزان را از محیط آموزشی فراهم سازد تا هم به تحقق اهداف سازمانی و هم به مشارکت و رشد فردی دانش آموز منجر شود. در وقوع اعمال و رفتار انسان عوامل مختلفی نظیر آموزشگاه، خانواده، اجتماع، همسالان، محیط (فرهنگی، فیزیکی و محلی) و ... دخالت دارند و مجموعه این عوامل به شکل مستقیم و یا غیر مستقیم بستر وقوع رفتارهای دانش آموز هستند. در اینجا نمونه رفتارهای دانش آموز مورد مطالعه عبارت بود از: بی قراری، عدم توجه به صحبت های معلم، آزار و اذیت هم کلاسی ها، بد اخلاقی، عدم تمرکز و بی حوصلگی و جابه جایی مکرر در کلاس. با توجه به اطلاعات کسب شده در پی بررسی تأثیر عدم پیگیری و توجه کافی والدین، کمبود محبت، وضعیت توانایی ها و شرایط دانش آموز بودیم تا در نهایت به بهترین شیوه های حل مشکل دست یابم. در این تحقیق از روش های مشاهده، مصاحبه و بررسی اسناد استفاده شده است. بنابراین به طرح فرضیاتی در زمینه ضعف انگیزه، کمبود محبت و توجه، ضعف درسی و مقررات نامناسب پرداخته و به جمع آوری اطلاعات لازم از طریق بررسی اسناد، مصاحبه و مشاهده پرداختیم.

امروزه اگر چه شاهد تغییر و تحولات گسترده و رشد و پیشرفت صنایع و فناوری های ارتباطی هستیم، اما همچنان رشد و تعالی، کارایی و کاربرد آموزش ها خصوصاً آموزش های عمومی و پایه آنچنان که شاید و باید تحقق نیافته است. در حالی که برنامه ریزی آموزش و پرورش مؤید تأکید بر کیفیت است اما در عمل کمیت ها در اولویت قرار دارد و همچنان رویکردهای کهن و متمرکز در برنامه ها و برنامه ریزی ها برقرار است و انعطاف پذیری، نوآوری، کار مشارکتی و برقراری سازوکارهای پشتیبانی مورد توجه نیست. سرعت تحولات جدید، نظام آموزشی را در ابعاد و جنبه های مختلف اعم از محتوای کتاب های درسی، شیوه ها و روش های تدریس و نیز امکانات و فضای آموزشی با چالش مواجه ساخته است. در این شرایط، تعیین اهداف و دورنما، راهبردها و اقدامات با تأکید بر آماده سازی و حمایت و پشتیبانی مالی و آموزشی در حوزه درونداد، فرایند و بروندادهای تعلیم و تربیت و نیز به روزرسانی و تطبیق درونمایه های آموزشی با نیازهای جدید ضروری است.

با توجه به تسریع روند پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی و تغییر روزافزون سبک زندگی انسانها، امروزه لزوم انعطاف پذیری و تغییر در شیوه های قدیمی و نامناسب در آموزش و پرورش و بروزرسانی این روشها، با در نظر داشتن قواعد و مقررات اساسی، بر همگان آشکار شده است. امروزه نظام های آموزشی تلاش می کنند تا از رویکرد مدرس محوری به فراگیر محوری و از رویکرد محتوامحوری به ساختن گرایی تغییر یابند. فعالیت های فوق برنامه به مجموعه فعالیت هایی که با هدف کمک به تحقق رشد و تعالی، شکوفایی استعدادها و مشارکت در برنامه های عملی کمک کند، گفته می شود، که این برنامه ها نیازهای فردی دانش آموزان و ویژگی های محلی و منطقه ای را مورد توجه قرار می دهد و در نهایت بر کیفیت و غنای برنامه ی درسی می افزاید. بنابراین از میان مهمترین ابعاد مناسب برای بررسی در حوزه فعالیت های فوق برنامه می توان به مواردی نظیر مهارتهای زندگی، مشارکت و مسئولیت پذیری دانش آموزان، اهمیت فعالیت و بازی، لزوم پژوهش محوری، نگارش و قدرت بیان، توان تحلیل و پرورش استعداد فردی اشاره کرد. پژوهش حاضر با هدف مطالعه جایگاه فعالیتهای فوق برنامه در ارتقای آموزش و پرورش دوره ابتدایی انجام شد. از جمله سؤالاتی که در اینجا قابل طرح و بررسی است، عبارتنداز: بررسی مس ائل آمادگی، برنامه ریزی تحصیلی، توجه به تفاوت های فردی و نیازهای ویژه، لحاظ کردن مواد آموزشی مناسب، و در نهایت اینکه چه فعالیت ها و برنامه هایی باید مد نظر برنامه ریزان قرار گیرد؟

در حال حاضر، با وجود تسریع در روند تغییر و تحولات متنوع و گسترده، جایگاه معلم به عنوان عاملی اساسی در عرصه تربیت و توسعه، بیش از پیش اهمیت یافته است. بدیهی است که ارتقای توانمندی های حرفه ای معلمان در عرصه پژوهش و آموزش، مستلزم دانش و تصمیم گیری، مشکل یابی، ارائه راه حل و اشتراک تجارب است. بنابراین امروزه توسعه حرفه ای معلمان امری اجتناب ناپذیر و عاملی مهم در افزایش سطح کارایی و کیفیت آموزش است و بدون شک، روایت تجارب و فعالیت ها و اشتراک نتایج آن، ابزار مؤثری در این راستا می باشد. در اینجا پژوهشگر، نمونه ای از جامعه مهارت آموزان شرکت کننده در کلاس درس پژوهش و توسعه حرفه ای بوده است. ابتدا متن حاصل از مشاهده و مشارکت، تهیه و تنظیم شد و سپس جملات یا گزاره ها استخراج و نسبت به طبقه بندی و استخراج مؤلفه ها اقدام شد. یافته ها و نتایج در مؤلفه های آموزش و برنامه ریزی درسی (هیجان و انگیزه، وسایل کمک آموزشی، تعامل و احترام متقابل، آزادی اظهارنظر و مشارکت بالا)، طرح درس (تشویق و ترغیب، پیش سازمان دهنده، بازخورد)، وضعیت فضایی و فیزیکی (عوامل مزاحم، آسایش و راحتی) طبقه بندی شدند و تحلیل و قضاوت متناسب انجام شد.

این پژوهش یک مطالعه کتابخانه ای و اسنادی می باشد که با استفاده از منابع کتبی (نظیر مقالات و تحقیات گذشته) و آماری و نیز اطلاعات جمعیتی و داده های مربوط به آموزش و پرورش صورت گرفته است. در طول تاریخ، آموزش همواره با جنسیت، توسعه و اقتصاد، حکومت و سیاست و اجتماع در ارتباط بوده است و با مطالعه در این حوزه، می توان به رویه ها و رویکردهای توزیع امکانات و منابع، حمایت و برنامه ریزی و نوع نگاه به آموزش و پرورش آگاهی یافت. نتایج حاکی از آن است که همچنان همه واجب التعلیمان، تحت پوشش آموزش رسمی و عمومی قرار ندارند. اگر چه در سال های اخیر دختران و پسران به طور نسبتاً برابری از فرصت های آموزشی برخوردارند اما نرخ های ثبت نام و پوشش تحصیلی برای دختران پایین تر از پسران بوده است و در این نرخ ها همچنان پسران نسبت به دختران برتری دارند. بررسی داده ها نشان می دهد که در مورد نسبت دانش آموز به معلم، پسران نسبت به دختران برخوردارتر بوده اند. اما از نظر فضاهای آموزشی، دوره ابتدایی (در هر دو جنس) با کمبودهایی مواجه است و تراکم کلاسی همچنان در سطح نسبتاً بالای قرار دارد.

مقاله حاضر با هدف بررسی وضعیت آموزش مناطق محروم با مطالعه موردی منطقه موسیان و با استفاده از روش های کمی و کیفی انجام شده است. جامعه آماری شامل مدیریت، معاونین، کارشناسان اداری، راهبران و آموزگاران مقطع ابتدایی منطقه موسیان بود و حجم نمونه از طریق جدول مورگان و سرشماری (بخش کمی) و نیز با استفاده از معیار اشباع نظری (بخش کیفی) تعیین شد. روایی محتوایی پرسشنامه توسط کارشناسان مورد تأیید قرار گرفت و نیز پایایی پرسشنامه با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ از طریق نرم افزار SPSS، 79/0 تعیین شد. روایی داده ها و نتایج داده بنیاد از طریق تأیید شرکت کنندگان و بررسی همکاران پس از اصلاحات مورد تأیید قرار گرفت. همچنین با توجه به اینکه پس از بازآزمایی و کدگذاری مجدد و تعیین میزان توافق شناسه ها پایایی کل بالای 70/0 بوده است، می توان گفت کدگزاره ها از پایایی مناسبی برخوردارند. در کل، می توان گفت مشکلات آموزش و پرورش با طیفی از جنبه های بیرونی و درونی از قبیل نیروی انسانی، برنامه ها و امکانات آموزش و پرورش، فرهنگ و شرایط جغرافیایی، فقر و سبک زندگی در ارتباط است.

همگام با توسعه جوامع بشری، عواملی نظیر توسعه ناموزون و شکاف بین جوامع همواره مطرح بوده است. از طرفی، هر گونه تغییر سازنده ای بدون توجه به تربیت نیروی انسانی و فرصت های برابر، ثمربخش نخواهد بود. پژوهش حاضر با هدف مطالعه مفاهیم توسعه، آموزش و نابرابری صورت گرفته است. به منظور جمع آوری مطالب لازم، از مجموعه آثار مرتبط و چاپ شده در ارتباط با موضوع، استفاده شده و سپس به توصیف و تحلیل مباحث جمع آوری شده پرداخته شده است. بر اساس مطالعه و بررسی اسناد و مطالب، می توان نتیجه گرفت جوامعی به پیشرفت، ترقی و تعالی دست یافته اند که توانسته اند نیروی انسانی خود را از لحاظ کمی و کیفی ارتقا دهند و استعدادهای نهفته و بالقوه آنها را شکوفا سازند. بنابراین کشورهای در حال توسعه به انواع سرمایه گذاری بر روی انسان در ابعادی نظیر تربیت حرفه ای، بهداشت، حمل و نقل، و .. توجه بیشتری دارند. در دهه های اخیر، همچنان درصد بیسوادی در آفریقا و برخی کشورهای آسیایی بالاست. ایران در زمینه شاخص های امید به زندگی و میانگین سالهای حضور در مدرسه، در طی دهه های اخیر تغییرات مطلوبی داشته است.

همگام با توسعه جوامع بشری، عواملی نظیر توسعه ناموزون و شکاف بین جوامع همواره مطرح بوده است. از طرفی، هر گونه تغییر سازنده ای بدون توجه به تربیت نیروی انسانی و فرصت های برابر، ثمربخش نخواهد بود. پژوهش حاضر با هدف مطالعه مفاهیم توسعه، آموزش و نابرابری صورت گرفته است. به منظور جمع آوری مطالب لازم، از مجموعه آثار مرتبط و چاپ شده در ارتباط با موضوع، استفاده شده و سپس به توصیف و تحلیل مباحث جمع آوری شده پرداخته شده است. بر اساس مطالعه و بررسی اسناد و مطالب، می توان نتیجه گرفت جوامعی به پیشرفت، ترقی و تعالی دست یافته اند که توانسته اند نیروی انسانی خود را از لحاظ کمی و کیفی ارتقا دهند و استعدادهای نهفته و بالقوه آنها را شکوفا سازند. بنابراین کشورهای در حال توسعه به انواع سرمایه گذاری بر روی انسان در ابعادی نظیر تربیت حرفه ای، بهداشت، حمل و نقل، و .. توجه بیشتری دارند. در دهه های اخیر، همچنان درصد بیسوادی در آفریقا و برخی کشورهای آسیایی بالاست. ایران در زمینه شاخص های امید به زندگی و میانگین سالهای حضور در مدرسه، در طی دهه های اخیر تغییرات مطلوبی داشته است.

بشر در طول تاریخ، خصوصاً از زمانی که توانایی های خود را کشف کرد، همواره برای دستیابی به پیشرفت و گسترش دامنه ارتباطات و نفوذ خود در تلاش و تکاپو بوده است؛ پدیده جهانی سازی، که دارای جنبه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاسی و ... است، در انتهای قرن بیستم ظهور یافت و هم اکنون به یکی از بزرگ ترین چالش های فکری بشر تبدیل شده است. جهانی سازی در همه ابعاد و حوزه ها، فرصت ها، محدودیت ها و تهدیداتی را به دنبال دارد. سؤال اساسی این است که چگونه می توان با پدیده جهانی سازی برخورد یا تعامل داشت؟ آیا جهانی شدن به تولید و استقرار یک فرهنگ عام سیر می کند؟ یا با حفظ و حتی تقویت لایه های پیشین، به تولید هویت جدیدی متناسب با اوضاع جدید می پردازد؟ همزمان با پیشرفت جوامع، ارتباطات روند پیچیده تری یافته است، در این میان برخی کشورها تلاش دارند تا دیگر جوامع را تحت کنترل و هدایت خود در آورند و در موضع ضعف نگه دارند. به تبع این خصوصیات، از نتایج چندوجهی جهانی شدن، برانگیخته شدن دیدگاه ها و داوری های بعضاً متناقض در میان تحلیلگران است.

فرهنگ یکی از مهمترین و تأثیرگزارترین بخش های زندگی بشر در طول تاریخ بوده است، به طوری که بدون فرهنگ حیات و هویت یک جامعه معنا ندارد. با اندکی تأمل در می یابیم که سبک زندگی، پیشرفت، قوانین و هنجارها، رفتار و تفکرات، عادات و... همگی ریشه در فرهنگ هر جامعه دارند. در واقع تمام ابعاد حیات یک جامعه اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی- ارتباطی، امنیتی، آموزش و خدمات تحت تأثیر فرهنگ آن جامعه قرار دارند. اما هر فرهنگ دارای ویژگیهای مثبت و یا منفی فراوانی است که در طول تاریخ در حوزه فرهنگ آن کشور رسوخ کرده و جزئی از آن شده اند. بدون شک در جامعه ای که اعضای آن با احساس مسئولیت، رفاه و پیشرفت جامعه را رفاه و پیشرفت خود می دانند و نسبت به همنوعان خود بی تفاوت نیستند و همواره در پی ارتقا و تعالی خود و جامعه متبوع خود هستند، می توان به پیشرفت مادی و معنوی آن جامعه امیدوار شد. اما بی توجهی و انفعال در برابر آسیب های موجود در پیکره فرهنگ، ضربات سنگینی بر پیشرفت، رفاه، انسجام و کیفیت زندگی شهروندان وارد می سازد. عدم تلاش برای شناخت و چاره اندیشی برای این آسیب ها موجب تداوم وضع نامطلوب و گسترش بی نظمی و عقب ماندگی یک جامعه خواهد شد.