محمدجواد سقای بی ریا

در روان شناسی، انواع شناخت، ازجمله شناخت معنای زندگی و هدفمندی آن و خوش بینی، در تاب آوری مؤثرند. رسیدن به اهداف دینی و دستیابی به سعادت ابدی، در گرو صبر در همه امور است. تاب آوری و صبر دو روی یک سکه اند که با مفهومی متفاوت، اما مصداقی واحد به یکدیگر می رسند. هدف این مقاله، پاسخ به این پرسش است که شناخت های برآمده از ایمان به آخرت، چگونه در تاب آوری و صبر تأثیر می گذارند؟ روش در گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و در پردازش، توصیفی تحلیلی است. نتایج: 1. منطق «استرجاع» قرآن باعث صبر و تاب آوری می شود؛ 2. شناخت موضوع، زمینه ساز صبر و تاب آوری است؛ 3. شناخت ارزشمند تر بودن آخرت، باعث افزایش انگیزه و در نتیجه، تاب آوری بالاتر می شود؛ 4. تأکید قرآن بر حق بودن شناخت ها، تاب آوری درازمدت را تضمین می کند؛ 5. توجه دادن به نتایج مطلوب رفتارها، تاب آوری و صبر را تقویت می کند؛ 6. با الغای خصوصیت، تأثیرگذاری شناخت ها در اهداف کوتاه و بلندمدت زندگی نتیجه گیری می شود.

معاد یکی از اصول اعتقادی دین اسلام و مورد تأکید فراوان قرآن است. آیا هر نگرشی به انسان می تواند با معاد قرآنی سازگار باشد؟ هدف این مقاله، ارائه حقیقت معاد قرآنی و نگرشی صحیح به انسان است که بنا بر آن، معاد قرآنی معنا می یابد. روش این مقاله در جمع آوری اطلاعات، کتابخانه ای و در حل مسئله، توصیفی تحلیلی است. مهم ترین یافته های این مقاله عبارت اند از: 1. دوساحتی بودن انسان به روشنی از آیات «توفّی» به دست می آید؛ بنابراین انسان دارای جسم مادی و روح مجرد است؛ 2. مادی گرایان و مشرکان مکه در صدر اسلام و برخی متکلمان با نگرش مادی انگارانه صرف به حقیقت انسان، همگی در تصویر صحیح از معاد دچار اشکال اند؛ 3. تنها نگرش صحیح به انسان که با معاد قرآنی سازگار است، نگرش فلاسفه اسلامی و برخی دیگر از متکلمان به انسان است که بنا بر آن، روح مجرد انسان پس از مرگ، باقی است و در قیامت به بدن او بازمی گردد.

درباره کمّیت جمعیت، نظریات گوناگونی مطرح است؛ از جمله نظریه افزایش جمعیت، نظریه کاهش جمعیت، نظریه ثبات جمعیت و نظریه جمعیت مطلوب؛ اما دیدگاه جمعیتی اسلام، در میان دانشمندان دانش «جمعیت شناسی»، پیوسته افزایشی تلقی می شده است. از طرفی درباره نظر اسلام نسبت به این مسئله، تقریرهای گوناگونی وجود دارد، ازجمله باروری حداکثری و جمعیت مطلوب؛ اما می توان فرزندآوری در حد توان را تقریری نو برای آن قلمداد کرد. هدف این پژوهش، واکاوی تقریرهای موجود از دیدگاه جمعیتی اسلام و اثبات تقریر برگزیده است. شیوه مطالعه این پژوهش، اسنادی و روش آن اجتهادی تفسیری است. مهم ترین یافته این پژوهش، نشان می دهد که براساس تقریر برگزیده، برای هر خانواده مطلوب است که متناسب با وضعیت سلامت خود و با درنظر گرفتن دیگر تکالیفش، در حدی که می تواند به فرزندآوری مبادرت نماید تا سهم خود را از نیروی جمعیتی موردنیاز جامعه اسلامی تأمین نماید. این تقریر، علاوه بر دوری از اشکالات وارد بر تقریرهای «باروری حداکثری» و «جمعیت مطلوب»، با ادله ای مستحکم پشتیبانی می شود و دارای ویژگی ها و امتیازاتی است.

جمعیت و مسائل مرتبط با آن، از دیرباز مورد بحث و بررسی دانشمندان علوم اجتماعی بوده است. منابع معارف اسلامی که یکی از آن ها «صحیفه سجادیه» است، نیز در این باره فرازها و دلالت هایی درخور توجه دارند. شیوه این پژوهش، اسنادی موردی، عمدتاً ناظر به صحیفه سجادیه است و روش داوری آن، اجتهادی تفسیری و شاخص مورد تمرکز عبارت است از: تعداد فرزندان. هدف از این پژوهش، بررسی دلالت های صحیفه سجادیه بر مسئله کمیت جمعیت و کشف دیدگاه امام سجاد علیه السلام در این باره است. اهم نتایج این پژوهش، عبارتند از: فرزندخواهی فراوان، سپاسگزاری از خداوند به خاطر اعطای فرزندان فراوان، طلب وسعت روزی در پیری و درخواست محرومیت دشمنان از توان فرزندآوری. فرازهای مستقیم صحیفه بر مطلوبیت فرزندآوری فراوان هستند. درحالی که، دلالت ادبی جمع «وُلد» و «اولاد»، راز کم شمار بودن فرزندان برخی از مسلمانان، جهت دهی الهی به گرایش ها و رفتارها، همراه ساختن علم با عمل، فرمان برداری به اعضا و جوارح برخی از دلالت های جمعیتی غیرمستقیم در صحیفه بر این مطلوبیت هستند. برخی دیگر از این دلالت ها عبارتند از: استفاده از فرصت ها، به کمال رساندن هر فضیلت، درخواست برترین تقدیرها، نعمت های بالاتر و فراوان شدن مرزبانان. نتیجه مطالعه و بررسی این فرازها خصوصاً با انضمام سیره فرزندآوری اهل بیت علیهم السلام آن است که از منظر امام سجاد علیه السلام، فرزندآوری فراوان مسلمانان در حد توان خانواده ها، مطلوب اسلام است؛ یعنی، مطلوب است هر خانواده به هر مقدار که می تواند فرزندان بیشتری بیاورد.

افزایش کمیت فرزندان در جامعه اسلامی مؤکداً مورد تشویق متون اسلامی است. اکنون، پرسش آن است که آیا قرآن و روایات به ارتقای سطح کیفیت فرزندان نیز توجه داشته اند. بدیهی است که این مسئله بر اندازه خانواده و جمعیت مسلمانان تأثیرگذار خواهد بود. با نیم نگاهی به متون، معلوم می شود که کیفیت فرزندان نیز قطعاً مدنظر بوده است؛ اما اینکه تا چه حد باید در پی ارتقای کیفیت بود و با کدام شاخص های کیفیت می توان آن را رصد کرد، نیازمند بررسی های بیشتر است. هدف از انجام این پژوهش، پاسخگویی به این پرسش است که در نگرش اسلام به فرزند و جمعیت، تعداد فرزندان اصل است یا کیفیت آنان. روش ما در گردآوری داده ها، کتابخانه ای و در حل مسئله، توصیفی تحلیلی تفسیری است. مهم ترین نتایج عبارت اند از: 1. افزودن بر کمیت فرزندان، نخستین اصل جمعیتی است؛ 2. به موازات این اصل، ارتقای «کیفیت»، اصل جمعیتیِ دیگری است که با فرزند آوری مرتبط است و این دو اصل باید به موازات یکدیگر پیش روند؛ 3. مهم ترین شاخص های اثباتی برای کیفیت فرزند از دیدگاه قرآن و روایات، بدین شرح اند: ایمان، اخلاص در بندگی، محبت اهل بیت علیهم السلام، پرهیزکاری، نیکوکاری به والدین و پیشواییِ پرهیزکاران.