عبدالرضا کاظمی نیا

ارزیابی آسیب پذیری شهرها در جنگ ها و بحران ها و تدوین راهکارهای مناسب برای کاهش خسارت ها ضروری است. از این رو، این پژوهش در پی آن است که آسیب پذیری شهر کرمان را از دیدگاه پدافند غیرعامل و با تأکید بر تأسیسات حیاتی و تهدیدپذیر شهری، همچنین، سه شاخص تراکم جمعیتی، کیفیت ابنیه و نسبت فضاهای پر به خالی ارزیابی و پهنه بندی کند. برای رسیدن به این هدف روش دلفی و فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به کار گرفته شده است و با بهره گیری از نرم افزار ArcGis و تحلیل های آن، نقشه های آسیب پذیری تهیه شده است. در نهایت، با ترکیب دو نقشة پهنه بندی آسیب پذیری به دست آمده از کاربری های مهم و حیاتی شهر و شاخص های جمعیتی و کالبدی، نقشة نهایی پهنه بندی آسیب پذیری شهر کرمان حاصل می شود. با توجه به این نقشه، سطحی وسیع از مناطق مرکزی شهر در معرض آسیب پذیری بالا و متوسط است. آسیب پذیرترین منطقة شهر منطقه 3 است که عمده ترین کاربری های حیاتی هم در آنجا قرار گرفته است و منطقة 4 امن ترین منطقة شهر به دلیل داشتن تراکم جمعیتی کمتر و کیفیت بالاتر ابنیه است.

توزیع نامناسب کاربری های شهری و بی توجهی به مؤلفه های مکانی – فضایی تصمیم گیری همچون سازگاری کاربری اراضی شهری از جمله دلایل اصلی در از بین رفتن کیفیت زندگی در بافت های شهری است؛ بنابراین، تحلیل چگونگی قرارگیری کاربری های مختلف در کنار هم و بررسی الگوی توزیع آن ها اهمیت اساسی دارد. از این رو این مقاله در صدد است با استفاده از مدل هایی که توانایی تلفیق تعداد زیادی معیارهای کمی و کیفی را به صورت همزمان دارند، مانند مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تلفیق آن در قالبسیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) با قابلیت نمایش مکانی پدیده ها، به ارزیابی نحوه سازگاری اراضی وضع موجود در قالب نقشه های GIS در بافت قدیم شهر کرمان بپردازد و نقشه نهایی خروجی این مدل را ارائه کند. همچنین جهت بررسی توزیع کاربری ها در محدوده مطالعاتی از روش نزدیک ترین مجاورت (RN) استفاده شده است. روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی و از شاخه میدانی است. نتایج تحلیل ها حاکی از آن است که کاربری ها در بافت قدیم شهر کرمان در وضع موجود از نظر سازگاری، نظام توزیع و الگوی همجواری، هماهنگی چندانی با معیارهای برنامه ریزی شهری ندارند و این موضوع کیفیت زندگی شهری در سطح محدوده را تحت تأثیر قرار داده است. بیشترین سازگاری بین کاربری ها در بین کاربری مسکونی دیده می شود به گونه ای که 89 درصد از کاربری های مسکونی در حالت کاملاً سازگار و نسبتأ سازگار با همجواری های خود قرار دارند، از طرفی بی نظمی و تصادفی بودن پخش کاربری ها در سطح بافت قدیم شهر کرمان بسیار به چشم می خورد.

در دهه های اخیر حاکم شدن اقلیم خشک بر کشور ایران، موجب گسترش بیابانی شدن اراضی اطراف شهرها شده است. محدوده ای که برای این پژوهش انتخاب شده، اراضی اطراف شهر کرمان است. به منظور بررسی میزان بیابان زایی اطراف این شهر پس از تصحیح هندسی و رادیومتریک تصویر سنجندة ETM+2009 ماهوارة لندست و عکس های هوایی با مقیاس 1:5000 منطقه، نقشه های کاربری اراضی و پوشش گیاهی منطقه تهیه شد، و سپس، برای برآورد تعیین شدت بیابان زایی اراضی محدودة شهر کرمان، شاخص های مربوط به معیار توسعة شهری و صنعتی براساس مدل IMDPA، شامل تراکم راه ها و معادن، میزان تراکم فضای سبز، تبدیل اراضی مرتعی، و جنگلی و تبدیل اراضی باغی و زراعی به کار گرفته است. سپس، پارامترهای یادشده براساس میزان تأثیر آن ها در تخریب و بیابانی شدن اراضی منطقه امتیازدهی شد. در نهایت، در محیط نرم افزار GIS با به کارگیری توابع تحلیلی مورد نیاز براساس مدل IMDPA، اراضی منطقه از نظر شاخص بیابانی شدن پهنه بندی شد. نتایج نشان می دهد اراضی محدودة شهر کرمان در اثر بیابان زایی تکنوژنیکی به سه بخش بحرانی، متوسط و کم قابل طبقه بندی هستند.

نظر به اینکه صنعت گردشگری در برخی کشورها سومین اقتصاد پویا و درحال توسعه پس از صنایع نفت وخودرو محسوب م یشود وسازمان توسعه وهمکاری جهانی این صنعت را پس از بانکداری دومین بخش خدمات در تجارت معرفی نموده است، بنابراین برنامه ریزی برای پیشرفت این صنعت در هر منطقه جهت رونق اقتصادی آن از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. صنعت گردشگری و اطلاعات مکانی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و نیازمند به یک سیستم جهت جمع آوری، ذخیره سازی و تجزیه و تحلیل این اطلاعات هستند. به همین علت سیستم های اطلاعات مکانی نقش قابل توجهی در توسعه صنعت گردشگری و حفظ میراث فرهنگی دارد. این پژوهش به منظور دسترسی گسترد هتر، سری عتر، ارزا نتر و راهنمایی گردشگران به اطلاعات گردشگری و خدماتی شهر کرمان، به بررسی نقش GIS واستفاده از محیط های وب مربوط به آن ( Web GIS ) پرداخته است. ابتدا داده های گردشگری شهر کرمان که شامل خیابا نها، میادین، آثار باستانی، سینماها، پار ک ها، رستوران ها و غیره است تهیه و برداشت شد. سپس پایگاه داده های زمین مرجع ( Geodatabase ) درمحیط SQL Server ونرم افزار ArcSDE طراحی گردید. بامشخص نمودن سطوح دسترسی هر کاربر واستفاده از نرم افزار ArcGIS Server نقشه گردشگری شهر در محیط Web GIS باقابلیت کاربرد واطلاع رسانی مراکز تفریحی و گردشگری شهر کرمان برای گردشگران و مسافران تهیه گردید. در نقشه مذکور کاربران توانایی جستجوی هر مکان از شهر، پرسش و پاسخ ( Query )وغیرهرادارند. همچنین در این پژوهش جهت استفاده از تحلیل های مربوط به شبکه معابر شهری مانند مشخص نمودن نزدیکترین مکان گردشگران به مقاصد مورد نظرشان، شبکه هندسی خیابان های شهر کرمان نیز طراحی گردیده است. در واقع در این پژوهش یک سیستم اطلاعات گردشگری برای شهرکرمان تهیه شده است.

تخریب اراضی در واقع کاهش اکولوژیکی، بیولوژیکی و تخریب زمین می باشد که ممکن است عوامل طبیعی یا غیر طبیعی در ایجاد آن دخالت داشته باشند، بدنبال تخریب اراضی و فرسایش خاک پدیده گرد و غبار رخ خواهد داد. مناطق غربی و جنوب غربی و حتی مرکزی کشور از جمله مناطقی هستند که تحت تاثیر این پدیده قرار دارند. این پژوهش با انتخاب منطقه ای در غربی ترین ناحیه کشور تلاش دارد که نقش تخریب پوشش گیاهی و خاک را در ارزیابی شدت تخریب اراضی و پیدایش ریزگردها بررسی نماید. به این ترتیب با استفاده از تصاویر ماهواره ای و نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی و خاک شناسی منطقه همراه بازدیدهای صحرایی و نمونه برداری، نقشه های پوشش گیاهی مانند درصد تاج پوشش، مقاومت در برابر خشکی، محافظت خاک در مقابل تخریب و مقامت در برابر آتش سوزی، نقشه های منابع خاک شامل فرسایش، زهکشی خاک، مواد مادری، عمق خاک، شیب خاک، درصد سنگریزه، نفوذپذیری و بافت تهیه گردید و سپس هرکدام از این نقشه ها براساس مدل مدالوس وزن دهی و در محیط سیستم اطلاعات مکانی، به صورت ساختار رستری آماده شدند. در نهایت با استفاده از عملگرهای منطق فازی، نقشه پهنه بندی شدت تخریب اراضی منطقه در مقیاس صفر تا یک تهیه شد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که شدت تخریب اراضی منطقه به پنج کلاس خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم قابل طبقه بندی است. ناحیه ای که در کلاس خیلی زیاد و زیاد قرارگرفته بیشترین نقش در تولید ریز گردهای وارده به کشور را دارد. ﻟﺬا ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس، ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽ ﺷﻮد بایست اقدامات بازدارنده و مدیریتی برای کنترل تخریب اراضی و ورود ریز گردها به کشور را در نواحی با شدت زیاد و خیلی زیاد متمرکز نمود. همچنین برای استفاده از مدل مدالوس در سایر مناطق جهت حفظ کارایی مدل، باید در تعداد، نوع شاخص ها و دامنه آنها تجدید نظرکرد.

مقدمه: توزیع غیرمتعادل مراکز درمانی-امدادی هر منطقه شهری در زمان بحران ها مشکلات زیادی را به همراه داشته و سبب هدر رفت منابع مادی و انسانی شده و همچنین مشکلات شهرنشینی شهروندان را به دنبال دارد. مهم ترین هدف این پژوهش ارزیابی توزیع فضایی مراکز امدادی-درمانی و مکان یابی ایجاد مراکز جدید به همراه طراحی شبکه هندسی معابر شهری برای تعیین نزدیک ترین مرکز و بهترین مسیر رسیدن به محل حادثه در شهر کرمان می باشد. روش: در این تحقیق برای ارزیابی کیفی توزیع فضایی مراکز درمانی-امدادی از ماتریس های چهار گانه مطلوبیت، سازگاری، ظرفیت و وابستگی با توجه به ماهیت مکانی معیارهای آنها، استفاده شده است. استخراج معیار های ارزیابی مراکز درمانی-امدادی با روش دلفی انجام پذیرفت. این معیارها عبارتند از: معیارهای ماتریس مطلوبیت (مقاومت زمین)، معیارهای ماتریس سازگاری (1- همجواری به کاربری های سازگار: پارک ها و فضای سبز، زمین های باز، مراکز مذهبی و فاصله از معابر اصلی، 2- عدم همجواری با کاربری های ناسازگار: صنایع عمده انفجاری مانند پمپ گاز- بنزین و مراکز نظامی)، معیار ماتریس ظرفیت (تراکم جمعیتی) و معیار ماتریس وابستگی شامل فاصله از مراکز درمانی – امدادی موجود. هر کدام از این معیار ها بر اساس روش تحلیل سلسله مراتبی معکوس رتبه بندی شده و سپس در محیط GIS مدلسازی و با به کاربردن توابع تحلیلی نقشه مکان های مناسب ایجاد مراکز درمانی-امدادی شهر کرمان تهیه شد. در نهایت بعد از تعریف پایگاه داده زمین مرجع برای مسیرهای شهری، با طراحی شبکه هندسی معابر و تعریف محدودیت های مورد نظر برای هر مسیر مانند طول مسیر و وجود چراغ راهنما، با به کار بردن تحلیل های شبکه در زمان موردنیاز، به راحتی بهترین مسیر رسیدن نزدیک ترین مرکز درمانی-امدادی به محل حادثه تعیین شده است. یافته ها: تعداد مراکز درمانی-امدادی موجود در شهر کرمان کافی بود، اما از لحاظ استقرار مکانی (شعاع دسترسی) در وضعیت مناسبی قرار ندارند که با استفاده از تلفیق نقشه های حاصل از معیارهای ماتریس مطلوبیت، سازگاری، ظرفیت و وابستگی، بهترین مکان برای احداث مراکز درمانی-امدادی مشخص شد. نتیجه گیری: نتایج حاصل از این تحقیق حاکی از آن است که مکان های بسیار مناسب احداث مراکز درمانی-امدادی به ترتیب در مناطق2و3 شهر کرمان واقع شده اند که در برنامه ریزی ها باید این مناطق در اولویت قرار گیرند. همچنین تعیین اهمیت نسبی (وزن) معیارها به کمک فرایند سلسله مراتبی معکوس یا IHWP نشان داد، معیار ماتریس مطلوبیت بیشترین اهمیت را دارد و از بین معیارهای مطلوبیت معیار خطر حرکت های دامنه ای از کمترین اهمیت در تعیین مکان های جدید مراکز درمانی- امدادی برخوردارست.

هدف از تحقیق حاضر، تحلیل مکانی فضای سبز و بهترین مسیر رسیدن به آن در منطقه 1 شهر کرمان می باشد . در همین راستا، با استفاده از ماتریس های ارزیابی کیفی چهارگانه مطلوبیت، سازگاری، ظرفیت و وابستگی (روش های تصمیم گیری چند معیاره) به بررسی نحوه توزیع مکانی کاربری های فضای سبز در سطح منطقه یک شهر کرمان پرداخته شد . داده های تحقیق به روش اسنادی و با مراجعه به منابع و سازمان های مربوطه گردآوری گردید . هر کدام از معیارهای ماتریس چهارگانه براساس روش تحلیل سلسله مراتبی معکوس رتبه بندی شده و سپس در محیط سیستم های اطلاعات جغرافیایی مدلسازی و با بکار بردن توابع تحلیلی، نقشه مکان های مناسب ایجاد فضاهای سبز منطقه مورد نظر تهیه گردید . استفاده از معیارهای ماتریس کیفی چهارگانه و وزن دهی آن ها به روش تحلیل سلسله مراتبی معکوس همراه با طراحی شبکه هندسی راه دسترسی به فضاهای سبز شهری از نوآوری های پژوهش حاضر می باشد . نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد مجموع فضاهای سبز شهری در منطقه یک کرمان 54 هکتار بوده که در مقایسه با وسعت منطقه، ناچیز است . بنابراین در این تحقیق با استفاده از روش ماتریس های کیفی چهارگانه، مکان های بسیار مناسب جهت احداث فضاهای سبز جدید در حدود 106 هکتار برآورد شده است . به طور کلی می توان نتیجه گرفت که تحلیل فضایی کاربری فضای سبز منطقه مورد مطالعه با استفاده از روش ماتریس های کیفی چهارگانه و روش تحلیل سلسله مراتبی معکوس بدین گونه برآورد گردید: 7/28 درصد مکان بسیار مناسب، 4/53 درصد مکان مناسب و 9/17 درصد مکان نامناسب.