محمدحسین توکلیان

سوگ واری بخشی از زندگی اجتماعی انسانها است که معصومان به آن توجه داشتند. شناخت سیرة معصومان در برخورد با مصائب مختلف، الگویی برای چگونگی برگزاری مراسم سوگ واری و معیاری برای آسیب شناسی شیوه های رایج سوگ واری است. این مقاله، رفتارهای معصومان: را در رویارویی با مصیبت به دو حوزه فردی و اجتماعی تقسیم می کند و پس از آن به این نتیجه می رسد که این رفتارها ضمن توجه به تعالیم اسلامی و گسترش آن و دوری از اموری که مورد رضایت الهی نیست، به کاهش درد و رنج افراد مصیبت دیده می انجامد. رفتارهایی که در جنبة فردی شناسایی شده است، عبارت هستند از: گریستن، ترک زینت، پوشیدن لباس سیاه، برداشتن عبا از دوش و ترک کار. رفتارهایی که جنبة اجتماعی دارند، عبارت هستند از: اطلاع دادن به خانواده متوفا، حضور در تشییع جنازه، دل داری دادن به صاحب عزا، اظهار تأسف برای از دست دادن شخصیت های ممتاز، قدرشناسی از خدمات متوفا، بازگو کردن ابعاد شخصیت متوفا برای مردم، ترغیب به عزاداری برای انسان های والا، برپایی مجلس عزا، برپایی عزاداری خانوادگی، نوحه خوانی، تبیین معارف الهی و زیارت قبور.

کاربست مدارا در سیره رسول خدا (ص) و امام علی (ع) با اهداف مختلفی همچون حفظ دین، رسالت هدایت گری، ایجاد الفت در جامعه، ترمیم گسست های اجتماعی و ... انجام می گرفت؛ به گونه ای که از بخش های بسیار مهم زندگی ایشان را دربرمی گیرد. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی- تحلیلی و با هدف بررسی مهم ترین گزاره های مربوط به مدارا در سیره ایشان به منظور دستیابی به اهداف معصومان (ع) در عمل به مدارا برای مخاطب سامان یافته است. تولید و بازسازی اندیشه ها، پایه های فرهنگی و نرم افزاری جامعه ایرانی اسلامی متناسب با اهداف و شعارهای سیاسی خود و نیز کسب قدرت معرفتی و علمی لازم برای صیانت از هویت فرهنگ اسلامی در جهت تحقق تمدن اسلامی در عرصه جهانی، ضرورتی است که این پژوهش را ایجاب نمود. نتیجه به دست آمده، خویشتن داری ایشان از خشونت و منازعه تا سرحدّ امکان و مبادرت به مدارا با مخالفان در جهت نیل به اهداف موردنظر است.

اندیشمندان بسیاری با توجه به معانی که از مدارا ارائه کرده اند، ساحت های مختلفی برای آن متصور شده اند. نوشتار حاضر با رویکرد سیره پژوهی و با بهره گیری از سیره امام علی در مدارا با مخالفان مدلی کامل از ساحت های مختلف مدارا را ارائه داده است. بر این اساس، مدارا در ساحت های عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی- امنیتی و قضایی مورد بررسی قرار گرفته است. ساختار این پژوهش بر اساس یافته های تاریخی و به صورت توصیفی- تحلیلی شکل گرفته است. نتیجه ای که از جمع بندی مطالب حاصل شده این است که در سیره علوی با اصل قرار دادن مدارا در ساحت های مختلف، خشونت و قاطعیت در مرحله بعدی قرار داشته است. از سوی دیگر، مدارا در هر ساحت با اهداف خاصی مانند لزوم همزیستی مسالمت آمیز، تألیف قلوب، در امان ماندن از شرّ طرف مقابل و مصلحت سنجی صورت گرفته است که ضرورت مدارا در آن ساحت را بیشتر می کند.