مجتبی محمدی انویق

دیدگاه مشهور درباره آیات « وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأَقْرَبِینَ » و « فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ » این است که دو آیه مزبور، اشاره به آغاز مرحله جدیدی از دعوت پیامبر اکرم ص به سوی اسلام با عنوان دوره دعوت علنی دارد، بنابر این دیدگاه، پس از نزول این دو آیه، پیامبر ص مأمور به پایان دادن به دوره دعوت مخفی و آغاز مرحله دعوت علنی شدند. این دیدگاه، اشکال های فراوانی دارد، ازجمله اینکه روایاتِ مؤید آن، افزون بر داشتن تعارض ها و تناقض های درونی، با ترتیب نزول سوره های قرآن ناسازگار است، همچنین، این دیدگاه با محتوا و مضامین آیات مزبور در سیاق جزئی و قالب سوره های شعراء و حجر و نیز با محتوای دیگر سوره های قرآن در بافت ها و سیاق های کلی تر مخالفت دارد. با در نظر گرفتن سیر تاریخی و منطقی آیات و سور قرآن این نتیجه به دست می آید که آیات مذکور کمترین ارتباطی با پایان دعوت مخفی و شروع دعوت علنی ندارد. این آیات، بعد از سال ششم بعثت نازل شده و به پیامبر ص دستور داده است با وجود مشکلات و موانع بسیار در مسیر تبلیغ اسلام، قاطعانه در استمرار دعوت آشکار خود گام بردارد .

مجمع البیان لعلوم القرآن، تألیف فضل بن حسن طبرسی (د 548ق)، یکی از برجسته ترین تفاسیر شیعی است که از اوایل سال 530 تا اواخر سال 536ق و طی مدت هفت سال، نوشته شده است. اغلب روایات این تفسیر، بدون سند کامل و بدون اشاره به مرجع اصلی آنها نقل شده است. این حالت، در ظاهر ممکن است در احادیث کتاب، خدشه وارد کند و بخش مهمی از اعتبار احادیث را که به سند وابسته است، از بین ببرد. در این مقاله، تمام روایات تفسیری سوره یوسف در این تفسیر، تخریج و اسانید آنها در کتب حدیثی فریقین بازیابی شده است، تا نشان داده شود روایات مجمع البیان از پشتوانه ای استوار برخوردار بوده و از منابع معتبر فریقین نقل شده است و حذف اسناد روایات کتاب که بنا به گفته طبرسی، به خاطر رعایت اختصار یا شهرت حدیث نزد محدثان انجام پذیرفته، خللی در اعتبار کتاب ایجاد نکرده است. البته سند تعداد محدودی از روایات، در منابع مورد بررسی یافت نگردید.

گزارش های تاریخی حاکی از آن است که حضرت محمد صلی الله علیه و آله پیش از بعثت، مکرر به قصد عبادت خداوند، در کوه حراء خلوت می گزید. دسته ای از خاورشناسان و در رأس آنان، ویلیام مونتگمری وات شبهاتی را دربارة انگیزه های تحنث حضرت محمد صلی الله علیه و آله وارد کرده اند که با مبانی اسلامی ناسازگار است؛ از جمله اینکه ایشان در این موارد، برای گریز از گرمای سوزان مکه به غار پناه می بردند؛ یا آنکه این سنت متأثر از راهبان یهودی و مسیحی شکل گرفته است. در مقالة حاضر، بر اساس دلایل و مستندات علمی، وجوه بطلان این دیدگاه ها شناسانده شده است. این نوشتار با به کارگیری روش «تحلیل عقلی و تاریخی» و با استفاده از مستندات ادبی، تاریخی و جغرافیایی و نیز با در نظر گرفتن شرایط زندگی فردی و اجتماعی حضرت محمد صلی الله علیه و آله به بحث و گفت وگو دربارة انگیزه های تحنث آن حضرت پرداخته است.

مطابقت قرائت با رسم مصحف، یکی از مهم ترین معیارها در پذیرش قرائات است. این معیار که بعد از توحید مصاحف از سوی عثمان، با هدف خارج ساختن قرائات برخی از صحابه رواج پیدا کرد، در دوره های بعد تحولات گوناگونی پشت سر گذاشت. منظور از مطابقت قرائت با رسم مصحف در مراحل نخست، سازگاری آن با کلیات متن مکتوب قرآن بود؛ اما در مراحل متأخر، تطابق قرائت با رسم مصحف با جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار گرفت. همچنین، در خلال این دوره ها، برخی از قاریان به متن مکتوب رسمی قرآن اهمیت کمتری می دادند که با برخی از آنان از جمله ابن شنبوذ برخوردهای قاطعی صورت گرفت. به طور کلی، معیار مطابقت با رسم مصحف، پنج مرحله مهم تاریخی را سپری کرد. این مراحل به ترتیب عبارتند از: 1- آغاز توجه به متن مکتوب قرآن به مثابه یک معیار؛ 2- گسترش گفتمان رسم مصحف؛ 3- احتجاج گسترده دانشمندان به رسم مصحف در پذیرش قرائات؛ 4- قطعیت یافتن معیار مطابقت با رسم مصحف؛ 5- بازنگری نهایی در معیار مطابقت با رسم مصحف. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی - تحلیلی، به بررسی مراحل پنج گانه مزبور پرداخته و سعی کرده است در پرتو آن، جایگاه معیار مطابقت با رسم مصحف را در تاریخ قرائات تبیین کند.

تفسیر احسن الحدیث نوشته سید علی اکبر قرشی، یکی از تفاسیر معاصر است که به شیوه جامع در 12 جلد نوشته شده است. از مهم ترین ویژگیهای این تفسیر، ساده و قابل فهم بودن آن برای عموم، پرهیز از نقل اقوال مختلف، پرهیز از اجمال گویی و اشارات و تلمیحات تخصصی و ادبی، و توجه به تناسب و ارتباط آیات باهم است. ایشان در سه مرحله به تفسیر قرآن می پردازد: بیان کلیاتی درباره سوره، تفسیر متن آیات، و بیان نکته ها. ایشان در تفسیر از روشهای مختلفی بهره برده است: قرآن به قرآن، قرآن به روایات، و اجتهادی و عقلی. همچنین گرایشهای مختلفی از خود بروز داده است: ادبی و بلاغی، تربیتی و اجتماعی، کلامی، فقهی، و علمی. در این نوشتار به بررسی این روشها و گرایشهای تفسیری پرداخته شده است. از بررسی آنها، این نتیجه حاصل می شود که این تفسیر در زمره تفاسیر به سبک واعظانه قرار می گیرد که با هدف تربیتی و اجتماعی به نگارش درآمده است. از این رو از روشها و گرایشهای مختلفی برای تحقق این هدف بهره برده است. البته می توان آن را از نوع تفاسیر جامع نیز برشمرد؛ زیرا از روشها و گرایشهای تفسیری بسیاری استفاده می کند.

مسأله ی خلوت گزینی یا «تحنّث» پیامبر اکرم (ص) در غار حراء، یکی از مسائلی است که در ارتباط با زندگانی پیش از بعثت آن حضرت طرح شده است. اکثر دانشمندان با استناد به روایاتی که در کتب فریقین در این باره وارد شده است، «تحنّث» در غار حراء را جزئی از زندگانی پیامبر اکرم (ص) به شمار آورده اند؛ حال آنکه این روایات از نظر دلالی و نیز سندی از اعتبار کافی برخوردار نیستند. روایات حاکی از «تحنّث» پیامبر اکرم (ص) در غار حراء، از سویی مشکلات متعدد محتوایی از قبیل مخالفت با آیات قرآن کریم و مخالفت با عقل دارند و از سوی دیگر فاقد اسناد صحیح و متصل به شمار می روند؛ افزون بر آنکه گوشه نشینی در غار حراء با اسوه بودن پیامبر اکرم (ص) که در آیه ی 21 سوره احزاب به آن تصریح شده، در تعارض است.

مقیاسهای قرائی همواره در راستای انتخاب قرائت یا قرائات صحیح، مورد توجه دانشمندان اسلامی قرار گرفته است. این مقیاسها در طول تاریخ به دو گونه کلی قاریمحور و قرائتمحور وجود داشته است. مقیاس قاریمحور در درجه اول، به گزینش قاریان و نه قرائات میپردازد، اما مقیاس قرائتمحور به بررسی تکتک کلمات اختلافی در قرائت قرآن بدون در نظر گرفتن قاریان آنها توجه دارد. بهطور کلی، مقیاسهای قرائی اعم از قاریمحور و قرائتمحور، سه دوره مهم را در تاریخ قرائات سپری کردهاند: الف- دوره انتخاب قرائت با مقیاس قرائتمحور؛ ب- دوره انتخاب قاری با مقیاس قاریمحور؛ ج- دوره انتخاب قاری با مقیاس قرائتمحور. پژوهش حاضر پس از دستهبندی دورههای مختلف تاریخی در این باره، به بررسی این دورهها با رویکرد توصیفی تحلیلی پرداخته است.

مشهور آن است که دعوت پیامبر اکرم (ص) در سال های آغازین بعثت به صورت مخفیانه انجام شده است. این دیدگاه به پشتوانه چهار دسته از روایات شکل گرفته است: 1) روایات ناظر به موضوع دعوت مخفی به صورت مستقیم؛ 2) روایات مربوط به مخفی کردن رسالت از ابوطالب؛ 3) روایات تفسیری آیات 214 شعراء و 94 حجر؛ 4) روایات مربوط به خانه ارقم بن ابی ارقم. این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، اعتبار برخی از روایات دعوت مخفی را زیرسؤال برده و به طورکلی، نشان داده که اصل دعوت پیامبر اکرم(ص) مخفی نبوده است، بلکه برخی از یاران رسول خدا(ص) با توجه به موقعیت های خاص خود، قادر به علنی کردن اسلام خویش نبودند و به صورت مخفیانه ایمان می آوردند. پیامبر اکرم(ص) نیز با فراهم کردن موجبات مخفی ماندن اسلام این گروه از یاران خود، به حمایت از آنان برمی خاست.

مصاحف صحابه در مواردی ازجمله ترتیب سوره ها در مصحف، تعداد سوره ها، نام سوره ها، به کاربردن لهجه های متنوع، جای گذاری کلمات مترادف به جای واژگان اصیل قرآنی وافزودن اضافات تفسیری توسط برخی از صحابه، با یکدیگر اختلاف داشتند. این اختلافات تاحدی طبیعی بود؛ زیرا صحابه، مصاحف خود را به منظور استفاده شخصی تدارک دیده بودند؛ بااین حال، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اقتدای عموم مسلمانان به صحابه در قرائت قرآن، اختلافات صحابه دراین باره به سطح جامعه کشانده شد و درزمان خلافت عثمان به اوج خود رسید. عثمان برای جلوگیری از اختلافات، مصاحفی را به عنوان مصاحف معیار تدوین کرد و به شهرهای مهم اسلامی فرستاد که به مصاحف امصار مشهور شدند؛ بااین وجود، بنابه دلایلی ازجمله وجود اختلاف در مصاحف امصار وابتدایی بودن خط عربی، اختلافات قرائی متوقف نشد وحتی افزون تر گشت. روایات منقول از عثمان دررابطه با وجود لحن در مصاحف و روایات منقول از عایشه دررابطه با شکایت به طرز نوشتن برخی لغات در مصاحف از آغاز نشان از وجود اختلاف در مصاحف امصار بود. اختلافات مصاحف امصار عبارتنداز: اضافه وکم شدن همزه، اضافه وکم شدن «الف»، اضافه وکم شدن «واو»، اضافه وکم شدن «ل»، اضافه وکم شدن «ف»، اضافه وکم شدن «ه»، تفاوت در نقطه گذاری و اعراب، تغییر حرف به هم جنس خود و تغییر برخی واژگان. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی نشان داده است که تنها موارد معدودی از اختلاف لهجات از زمان صحابه در مصاحف باقی مانده و اغلب اختلاف های مصاحف صحابه با توحید المصاحف برطرف شده است. درمقابل، اختلافات مصاحف امصار مهم ترین واصلی ترین عامل ایجاد اختلافات قرائی شده و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

تُعدّ دراسه المخطوطات القرآنیه من المباحث التی لفت نظر کثیر من الباحثین فی مجال الدراسات القرآنیه؛ لأنها تثبت وثاقه النصّ القرآنیّ. ولا یخفى أن دراسه المخطوطات القرآنیه التی تعود تاریخها إلى القرون الأولى تسفر الزوایا الجدیده للباحثین فی مواضیع تاریخ القرآن، منها: تحدید المکان والزمان الذی کتبت هذه المصاحف فیه، التعرّف على رسم هذه المصاحف من حیث انطباقها على ما رواه علماء الرسم، إضافه إلى ما یُفهم من مدى موافقتها على القراءات المشهوره والشاذّه، إلقاء الضوء على تاریخ الکتابه العربیه وخصائصها قبل الرسم العثمانی. وأخیراً، یمکننا بمساعده هذه الدراسات أن نحصل على نتائج أقرب إلى الصواب مما قاله المحققون فی دراساتهم السالفه فی مجال بعض مباحث علوم القرآن کعلم القراءات ورسم المصحف وغیره. هناک معاییر لتقدیر عمر المخطوطات القرآنیه یمکن تصنیفها إلى قسمین: القسم الأول: المعاییر التی تتعلق بظاهر المصحف الشریف؛ منها: ما یتعلق بعلم الکودیکولوجیا[1]، وتحلیل الکربون المشع (C14). القسم الثانی: المعاییر التی تتعلق بنص المصحف الشریف؛ منها: علم الخطاطه، وهو: العلم الذی یتناول نشأه الخط وتطوره وأشکاله (البالیوغرافیا [2]) ، دراسه مقارنه لرسم کلمات المخطوطه وقراءاتها بالنسبه إلى آراء علماء علمی القراءات ورسم المصحف.

دانشجویان در شکل گیری عنوان دانشگاه اسلامی و رسیدن به آرمان های انقلاب، نقش بسیار مؤثری دارند، ازاین رو بررسی آسیب های اجتماعی پیش روی آن ها به عنوان بخشی از اجتماع و جامعه کنونی به جهت آگاهی و تذکر دادن به آن ها، ضرورت دارد. هدف از این پژوهش بررسی آسیب های اجتماعی احتمالی دانشجویان دانشگاه با رویکرد اسلامی شدن در چهار حوزه: معرفتی، اخلاقی، رفتاری و علمی به همراه پیامدهای آن و هم چنین راهکارهای لازم برای پیشگیری از این آسیب ها در نظام آموزشی اسلام بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان (ع) است. پژوهش حاضر با روش توصیفی_تحلیلی و منابع کتابخانه ای-نرم افزاری و استناد به آیات و روایات و کلام اندیشمندان دین، به این نتایج دست یافته است که جویندگان دانش در جامعه کنونی بیشتر با آسیب های اجتماعی چون بزهکاری و ناهنجاری های اخلاقی ناشی از غفلت یاد خدا در حوزه معرفت، علم زدگی در حوزه اخلاق، شتاب زدگی در حوزه رفتار و مدرک گرایی در حوزه علمی روبه رو هستند که می تواند روند تولید نیروی کارآمد، مخلص، متعهد، متخصص، وظیفه شناس و تولید دانش مؤثر برای خدمت به جامعه اسلامی را کُند یا دچار اختلال کند.آسیب شناسی اجتماعی، دانشجو، دانشگاه، دانشگاه اسلامی.

ائمه(ع) همواره منادی وحدت و همبستگی مسلمانان در زمینه های مختلف از جمله قرائت قرآن بودند. در این میان، نقش امامان باقر(ع) و صادق(ع) به علت همزمانی با شیوع پدیده اختلاف قرائات در عالم اسلامی و هم عصری با قرّاء مشهور از جمله قاریان هفت گانه حائز اهمیت است. صادقین(ع) در مواجهه با جریانهای مختلفی که در عصر آنان در زمینه قرائات شکل گرفته بود، دو رویکرد اصلی را در جهت حفظ وحدت و همبستگی مسلمانان در مسئله قرائت قرآن اتخاذ کردند: 1. دفاع از اصالت نزول و قرائت واحد قرآن؛ 2. به رسمیت شناختن قرائات مشهور. ایشان با پذیرفتن جریان غالب قرائی در عالم اسلام، پیروان خود را به همسو شدن با کلیت جامعه اسلامی که به سردمداری قاریان برجسته اداره می شد و اهتمام ویژه ای به حفظ سنت قرائت رسول اکرم(ص) داشت، فراخوانده و سعی کردند هرگونه مرزبندی در قرائت قرآن را در بین گروههای مختلف اسلامی از میان بردارند. صادقین(ع)، مردم را از پیوستن به جریان شاذ قرائی بر حذر داشتند و با جریان دیگری که به پیشگامی غلات شکل گرفته و عامدانه در صدد رواج اندیشه تحریف و مسائل اختلافی در جامعه اسلامی بودند، به شدت برخورد کردند؛ با این حال، آثار تخریبی جریان غلات هم چنان در برخی از نقل های مربوط به قرائات وجود دارد که در این پژوهش با رویکرد تحلیلی و انتقادی به آنها پرداخته شده است.