یعقوب پناهی

محیط زیست در یک تعریف کلی یعنی مجموعه شرایط بیرونی که در طول عمر یک موجود زنده، مانند انسان بر او اثر می گذارد. طبق این تعریف نور خورشید، آب، هوا، اقلیم، گیاهان، جانوران و سایر موجودات بی جان و جاندار که در زمین وجود دارند و با یکدیگر در ارتباط دوسویه هستند، محیط زیست انسان را تشکیل می دهند. آموزش حفظ محیط زیست را می توان از پایه و در قالب آموزش رسمی برای کودکان آغاز کرد. اساس تحقق پایداری در توسعه و حفظ محیط زیست، آموزش اخلاق زیست محیطی است. اخلاقی که ارتباطات پیچیده و در حال تغییر بین انسان و طبیعت را شناسایی و با حساسیت به آن ها پاسخ دهد. بخش اعظمی از بحران های زیست محیطی معاصر ناشی از تربیت ناصحیح و جهالت علمی و عملی انسان ها نسبت به طبیعت و شیوه تعامل با آن است که موجب شده تخریب محیط زیست به یکی از جدی ترین چالش های پیش روی بشر تبدیل شود. یافته های علمی و تجربه های متعدد بشری نشان داده، تعلیم وتربیت در سنین کودکی آسان تر و با پذیرش بیشتری صورت می گیرد. ازاین رو، آموزش زیست محیط در این دوران می تواند نتایج نهادینه شده تری بر جای نهد؛ بنابراین پژوهش حاضر تلاش دارد، اهمیت آموزش مدرسه ای بر زیست محیط کودکی و روش های آموزشی این مهارت به کودکان را تبیین کند. برهمین مبنا، مسئله اصلی پژوهش ناظر بر شیوه های آموزش حفاظت از محیط زیست بر کودکان و تأثیر آن بر پایداری طبیعت است. در این پژوهش، گردآوری داده ها با روش کتابخانه ای انجام شده و سپس با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر شیوه های اسنادی، داده های مرتبط دسته بندی و پس از پالایش تبیین شده اند.

یکی از این توصیه ها عبرت گرفتن از تاریخ گذشتگان و سیر و تأمل در سرنوشت آنهاست. در این باره قرآن نیز همچون سایر کتاب های تاریخی با بیان تحولات رخ داده در حیات امت های پیشین، به توصیف سرنوشت آن ها می پردازد و با تذکر درباره اعمال شان از انسان ها می خواهد به طریق راستی و درستی قدم نهند و از حرکت در مسیر ظلم و ظلمت اجتناب کنند. تأمل در آیات تاریخی این کتاب مقدس حکایت از نوعی تاریخنگاری خاص دارد که در بینش و روش متفاوت از سایر رویکردها و ژانرهای تاریخنگارانه است. از این رو سوال اصلی پژوهش ناظر بر چهارچوب ها و مولفه های تاریخنگاری در قرآن است. برای پاسخ به این پرسش تلاش شده روایت تاریخ در قرآن نقد و بررسی شود و اسلوب های روشی آن احصاء و بینش حاکم بر آن ها تبیین شود. به نظر می رسد قرآن کریم در بازنمایی تاریخ رویکردی خاص در بینش، روش و ادبیات دارد که مبتنی بر چند اصل اساسی است؛ از جمله مولفه های رو ش شناسی تاریخنگاری در قرآن می توان به مواردی همچون بهره گیری از عقل خودبنیاد بشری برای پی بردن به حکمت های نهفته در آیات تاریخی، مطالعه تاریخ پیشینیان با رویکرد تمدنی برای کسب معرفت تاریخی، عبرت گیری و نیل به سعادت و در نهایت عبور از رویه ظاهری قصص و جزئیات آن ها و توجه به لب و مغز رخدادهای تاریخی برای فهم سنت های ثابت الهی اشاره کرد. روش پژوهش حاضر توصیفی- تبیینی و مبتنی بر تأمل در آیات تاریخی قرآن و نقد و بررسی روش شناسی آنها در بازنمایی رویدادهاست.

تاریخ نگاری علمی که پس از تحولات روش شناسی و پیشرفت های حوزه نظری تاریخ، از غرب آغاز شد، بینش و روش مورخان را ارتقا داد و اصول تازه ای برای تاریخ پژوهشی بنیان نهاد. مورخان معاصر ایرانی نیز با الهام از این پیشرفت ها، آثاری با چهارچوب های جدید علمی پدید آوردند، ازجمله سیدجعفر شهیدی، با وجود خاستگاهی حوزوی و سنتی توانست از دستاوردهای جدید علم تاریخ در حوزه های پژوهشی تاریخ اسلام و تاریخ زندگانی امامان شیعه(ع) بهره گیرد. مسئله محوری پژوهش حاضر بررسی و تبیین اصول تاریخ پژوهی در آثار این مورخ برای پاسخ به این پرسش است که مؤلفه های تاریخ نگاری شهیدی چیست و آیا می توان آنها را روشمند و علمی دانست. به نظر، شهیدی در مقام مورخی مسلمان و شیعه معتقد متأثر از تغییرات اجتماعی و برای پاسخ به دغدغه های شخصی و نیازهای عصری، درصدد بوده ضمن قرائتی تازه از تاریخ اسلام، از حیات پیشوایان دینی نیز به منزله الگوهایی انسانی و اخلاقی، تصویری تاریخی و به دور از شوائب، اوهام و زوائد ارائه کند؛ این کوشش ها با هدف تقویت و ترویج دین و اخلاق، به نوعی «تاریخ نگاری دینی» منجر شده است. تاریخ نگاری این مورخ واجد مؤلفه های روش شناسی مهمی همچون جرح وتعدیل علمی و انتقادی روایت ها، تلاش برای تبیین تاریخی و روشمند برخی انگاره های عقیدتی، بهره گیری نسبی از رویکردها و مبانی سایر علوم برای ارائه تحلیل های جامع و نقد آرا برخی نویسندگان مسلمان و مستشرقان است. شهیدی به عنوان مورخی ادیب تلاش کرده است اصول پیش گفته را به صورت علمی و روشمند، با ادبیاتی گویا و مبتنی بر گفت و شنودِ پرسش محورانه با سوژه های تاریخی به کار بندد، گرچه در موضوعاتی نیز از توصیفات سنتی فراتر نرفته و بینشی متکی بر ستون شریعت و تحت تأثیر انگاره های عقیدتی دارد، با این وصف شاید بتوان او را تاریخ نگاری «نوسنت گرا» به شمار آورد.

در قرون معاصر پیشرفت های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزه تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش های فراوان و ایجاد مکتب های تاریخ نگاری نوین به تثبیت شأن و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر منتهی شد. مورخان ایرانی نیز از این پیشرفت ها دور نماندند و درصدد انتقال اندیشه های جدید برآمدند که برآیند دستاوردهای ایشان، تاریخ نگاریِ ایران معاصر را به تعبیری، در مرحله گذار از تاریخ نگاری سنتی به مدرن قرار داده است. ازجمله این تاریخ پژوهان در محافل دانشگاهی، عباس زریاب خویی است که در میان آثار تاریخی او می توان نشانه هایی از تاریخ نگاری علمی مشاهده کرد. مسئله محوری پژوهش حاضر بررسی و نقد روش شناختی تاریخ نویسی زریاب خویی و تبیین مؤلفه های تاریخ نگاری او با ارائه مصداق هایی روشن و دقیق است. به نظر می رسد این تاریخ پژوه، گام های خوبی در کاربست اصول تاریخ نگاری علمی در آثار خود برداشته و با ترکیبی از رویکردهای علمی، عقلی و انتقادی به دنبال آن است از برخی روایت های تاریخی و دیدگاه های سنتی، تبیینی تازه ارائه کند. ازجمله مؤلفه های تاریخ نگاری زریاب می توان به جرح و تعدیل سخت گیرانه روایت ها، نقد تاریخ بنیادی مستشرقان، بی طرفی در تحلیل های تاریخی تا حد امکان، بهره گیری از دستاوردهای سایر علوم و تلاش در جهت ارائه تصویری چندساحتی از پدیده های تاریخی اشاره کرد. البته او در برخی موارد نیز کماکان پا را از دایره تاریخ نگاری توصیفیِ سنتی فراتر ننهاده است. ازاین رو شاید بتوان به تعبیری او را مورخی نوسنت گرا توصیف کرد.

تطوّر مفهوم امامت و پیامدهای تعاریف متفاوت از آن ، یکی از چالش برانگیزترین مباحث کلامی و تاریخی میان متکلّمان، فقها، علمای شیعی و مورّخان است. در این پژوهش سعی می شود ضمن بهره گیری از اسناد تاریخی و دوری از اختلافات پرتنش و توأم با تعصّب کلامی، با رویکردی تاریخی و روشمند در ابتدا به صورتی بسیار اجمالی مفهوم امامت را در قرون دوم و سوم ه.ق میان شیعیان زیدی بررسی گردد و سپس به تبیین نقش تعریف شیعیان زیدی از مسأله امامت و جایگاه، شئون و وظایف امام، در حیات سیاسی- اجتماعی این گروه پرداخته شود تا مشخّص گردد این تعریف چه تأثیرات کاربردی بر جای نهاده است و اساساً تحوّلات اجتماعی و به ویژه سیاسی این فرقه در قرون نخستین ، تا چه اندازه متأثّر از اندیشه امامت و تا چه اندازه محصول عوامل دیگر بوده است؟ در خلال این پژوهش روشن خواهد شد شیعیان زیدی امامت را به ضرورتی سیاسی- اجتماعی تفسیر کردند و شرط اساسی مشروعیت امامت یک فرد را تلاش برای برپایی اصل امر به معروف و نهی از منکر از راه دعوت مردم به قیام دانستند. تفسیر این شیعیان (زیدی) از مفهوم امامت هرچند در حوزه نظر ایشان را در مقایسه با سایر فِرَق شیعی رویکردی معتدل بخشید ؛ امّا در ساحت عمل، به ورطه اقدامات رادیکال و عمل گرایی سیاسی کشانید و حاصل این پراگماتیسم–البته متأثّر از عوامل زمانی و مکانی و زمینه های تاریخی-برپایی شورشهای متعدّد و در نهایت تشکیل حکومت هایی مستقل در نقاط مختلف جهان اسلام بود.

از آنجا که منابع مهم تاریخی جهان اسلام به صورت قابل ملاحظه ای به روایات هشام کلبی و نقل آنها توجه نشان داده اند، می توان او را یکی از نویسندگان و محققین مهم، متقدم و اثرگذار در پیشرفت تاریخ نگاری اسلامی به شمار آورد. شواهد حاکی از آن است که تنوع و گستردگی آثار هشام حجم بالایی از روایات مختلف را در اختیار پژوهشگران تاریخی نهاده است. معالم و نشانه های به جای مانده از نگاشته های هشام در منابع پس از او دلیلی محکمی در تایید این گزاره است که آثار هشام تاثیر فراوانی بر روند پیشرفت تاریخنگاری اسلامی داشته است. با توجه به همین اثرگذاری روایات او، می توان ادعا کرد آثار هشام مجموعه ی قابل اطمینان و کم نظیر جهت تحقیقات بنیادین تاریخی و حدیثی برای محققان فراهم آورده است. اما سوال اساسی این پژوهش، این گونه قابل طرح است که چارچوب های تاریخنگاری هشام شامل چه مواردی بوده که توانسته این اثرگذاری گسترده را موجب شود؟ و نیز گونه های تاریخ نگاری هشام در چه زمینه های قابل احصاست؟ در پاسخ به این سوالات می توان گفت تاریخ نگاری هشام گستره فراوانی از شاخه های گوناگون تاریخنگاری را در بردارد که برخی از شعبه های آن برای اولین بار مورد توجه تاریخنگاران اسلامی قرار گرفته، همچنین هاشم را بجهت کاربرد روش های متنوع در کسب اخبار و پالایش آن و استفاده از منابع تاریخ ایران قبل از نهضت ترجمه، می توان به عنوان یکی از اولین تاریخنگاران دارای متد علمی خاص در جهان اسلام بازشناساند.

تحولات مذهبی به ویژه تسامح مذهبی در دوره اکبرشاهی که منجر به پدید آمدن دین الهی در میانه سال های سلطنت اکبر شاه شد، زائیده عوامل مختلفی است که در بستر زمانی ـ مکانی خاصی شکل گرفته است. بر پایه گزارش های تاریخی می توان پی برد که مهم ترین عامل ایجاد این تحولات خود اکبر شاه و ویژگی های خاص فکری و اخلاقی وی بوده است. در این میان گروهی از پژوهش گران با کنار زدن ظواهر گزارش های تاریخی، اکبر شاه را فراتر از یک مصلح دینی، سیاست مداری زیرک و بلکه سیاست باز توصیف کرده اند. به طور کلی سرچشمه تحلیل ها در مورد این پادشاه و اقدامات او به دو دیدگاه عمده باز می گردد که در این پژوهش مورد واکاوی و نقد قرار می گیرد: نخست دیدگاه ابالفضل علامی، وزیر اکبر شاه در دو کتاب «آئین اکبری» و «اکبر نامه» که به ارزیابی مثبت از همه کارهای او پرداخته است و دیگری دیدگاه نظر عبدالقادر بدائونی، که سرسختانه با اقدامات اکبر شاه به ویژه در زمینه «دین الهی» به مخالفت برخاسته است. در بدنه اصلی تحقیق تحولات مذهبی بررسی و عوامل اصلی برای تبیین تحولات صورت گرفته در بستر حکم رانی این پادشاه گورکانی بر شمرده می شود.