نقد و تحلیل مفهوم نفس در آثار ناصرخسرو(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
تاریخ ادبیات پاییز و زمستان ۱۴۰۱ شماره ۹۱
63 - 84
موضوع این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، نقد و تحلیل دیدگاه ناصرخسرو درباره مفهوم نفس و جست وجو در ریشه های آن است. در جهان شناسی ناصرخسرو، نفس سومین مرتبه آفرینش است که از عقلِ کلی پدید می آید. عقل و نفس، زوجِ مذکر و مؤنث عالم روحانی به شمار می آیند که تمام مراتب مادون از آنها سرچشمه می گیرد. نفس کلی با تأثیرپذیری از عقل، در جهان روحانی جد و فتح و خیال و در عالم جسمانی طبیعت کلی، صورت و هیولی را پدید می آورد. نفوس نباتی و حیوانی در عالم فرودین، از نفس کلی سرچشمه می گیرد. نفس کلی نسبت به عقل ناقص است و برای رفع نقصان خود، با ایجاد مراتب پایین تر چون اجرام فلکی و ارکان، زمینه خلقت انسان را به عنوان هدف نهایی آفرینش فراهم می آورد. نفس ناطقه در انسان که جزئی از نفس کلی است با کاربست تعالیم دینی و کسب معارف، هم خود را نجات می دهد و هم به رستگاری نفس کلی کمک می کند. زمینه و ریشه آرای ناصرخسرو درباره نفس، علاوه بر تعالیم اسلامی به اساطیر، آموزه های حکمی و فلسفی یونان و اندیشه های گنوسی و نوافلاطونی بازمی گردد.