علی فلاحیان وادقانی

تاریخ یهودیان کاشان جزئی جداناپذیر از تاریخ کاشان است که شناخت درست آن می تواند به لحاظ فرهنگی و جامعه شناختی، تصویر روشنی از دیروز این منطقه را بازنمایاند. همچنین تاریخ یهودیان کاشان بخش مهمی از تاریخ یهود ایران است که تا پیش از این در لابه لای سطور مورخان و سیاحان و در اذهان ساکنان و رهگذرانْ پراکنده بوده است. این مقاله گزارش و تحلیل اوضاع و احوال یهودیان کاشان پس از انقراض صفویان، حمله افغان ها و دوران حاکمیت افشاریان و زندیان، یعنی حدود شش دهه (1148 1209ق/ 1735 1794م) در بر می گیرد. موضوع این تحقیق، زندگی جامعه کلیمی در شهری مذهبی است که با وجود ناملایماتی چند، در حیات سیاسی و اجتماعی خود نقش فعالی ایفا کرده است و هدف آن گزارش و تحلیل کوشش های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این جامعه و همچنین نحوه شکوفایی و توسعه اقتصادی، اجتماعی و به ویژه توسعه آموزش های دینی تا رسیدن به عنوان «اورشلیم کوچک» و تعامل آنان با اکثریت مسلمان و عالمان خوش فکر کاشان و در نهایت، مشاهده پایان آن است.  

ایرانیان و عبریان، نخستین بار در شاهراه کلده و آشور یکدیگر را یافتند و به تدریج در کاشان، یکی از طولانی ترین هم زیستی های بشری را آغاز کردند. از ورود اسلام به ایران تا دوره صفوی، از یهودیان کاشان اطلاعی در دست نیست؛ اما با ورود به عصر صفوی، به مدد دو وقایع نامه داخلی و گفتار سیاحان غربی، به رشد و پویایی فرهنگی واجتماعی و اقتصادی این جامعه پی می بریم. این جستار به گزارش و تحلیل حیات اجتماعی و فرهنگی یهودیان در یکی از مراکز اصلی تشیع در ایران، یعنی کاشان در دوره صفویه می پردازد و در زمینه تاریخ اجتماعی ایران، بدین سبب اهمیت دارد که از نظرگاه منابع کمیاب یهودی و داوری آنان دوره صفویه ارزیابی می شود. این مقاله وضعیت یهودیان کاشان و تعامل آنان را با علما، به ویژه نقش ملامحسن فیض، و دولت های شیعی گزارش و تحلیل می کند. در این بخش، شمار جمعیت، ساختار محله کلیمیان کاشان، رشد ادبیات فارسیهود در کاشان، شخصیت های دینی و ادبی یهودیان کاشان از قبیل ملا مشه هلوی، ربی یهودا بن العازار، سعیدای سرمد کاشانی، بنیامین بن میشائیل (امینا)، بابایی بن فرهاد و بابایی بن لطف معرفی می شود. این گزارش و تحلیل نشان می دهد که با وجود برخی آزارهای حکومتی، می توانیم عصر صفوی را اوج دوران رشد و شکوفایی جامعه یهودِ کاشان، هم در حوزه اقتصاد و هم در حوزه فرهنگ و مذهب بدانیم؛ لذا در همین عصر، عنوان «اورشلیم کوچک» به کاشان اختصاص یافته است.

ایرانیان و عبرانیان، نخستین بار در حدود دوهزار و هفتصد سال قبل در شاهراه کلده و آشور یکدیگر را یافتند و علإوه بر تأثرات و تعاملإت بسیار، یکی از طولإنی ترین همزیستی های بشری را آغاز کردند. یهودیان به تدریج، به ویژه پس از زمان کورش، در سرزمین ایران پراکنده شدند. برخی از پژوهندگان، پیشینه اقامت یهودیان در کاشان را به آن دوره بازمی گردانند و تاریخ طولإنیی هودیان این شهر را جزئی جداناپذیر از تاریخ کاشان می دانند و معتقدند که شناخت درست آن به لحاظ فرهنگی و جامعه شناختی، می تواند تصویر روشنی از دیروز این منطقه و قوم یهود را بازنمایاند. این جستار به وضعیت یهودیان کاشان در دوران پهلوی می پردازد و فعالیت های سیاسی یهودیان کاشان، نقش تأسیس دولت اسرائیل در تحولإت این عصر را به همراه وضعیت اقتصادی آن ها در دوره دوم پهلوی، مورد بررسی قرار می دهد و در نهایت با معرفی مشاهیر یهودی کاشان در این دوره و بررسی کاهش جمعیت و علل آن، پایان حیات این جامعه در کاشان را تحلیل می کند. این مقاله نشان می دهد که همانند ادوار قبل، در دوره پهلوی، رویه آنتی سمیستی در کاشان معمول نبوده و متقابلإً یهودیان کاشان و شخصیت های بزرگ فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آنان از قبیل لرد داوود آلیانس، حاخام یدیدیا شوفط، دکتر لقمان نهورای و... در برخورد با مسلمانان، رویکردی محافظه کارانه و نسبتاً مسالمت آمیز داشته اند و رهبری یهودیان ایران را با چنین رویکردی پیش برده اند . همچنین این تحقیق نشان می دهد که قتل دکتر سلیمان برجیس در سال 1328 در کاشان، به دلیل یهودی بودن او نبوده و تبلیغ بهائیت، دست مایه کشتن او شده است.

یهودیان کاشان بر خلاف دیگر جوامع یهود ایران، تحولات اجتماعی و سیاسی مثبتی در عصر قاجار داشته اند. آنان گرچه هیچ گاه نتوانستند به عنوان شهروند از مزایای برابر اجتماعی بهره مند شوند، اما در مقایسه با دیگر یهودیان ایران و در مقایسه با عصر صفوی، به پیشرفت های قابل ملاحظه ای در روابط اجتماعی و تجربه سیاسی دست یافتند. جستار حاضر، نخست به جمعیت یهودیان در این عصر و علل کاهش آن نسبت به دوره صفویه و سپس به نقش آنها در مشروطه و آشوب های مقارن آن در کاشان می پردازد، پس از آن نشان می دهد که چگونه تعاملات اقتصادی با مسلمانان، تأسیس مدرسه آلیانس، موضع گیری های فراگیر علیه بهاییت و وجود حکام فرهیخته و علمای روشنفکر در این عصر به بهبود وضعیت و روابط اجتماعی آنها یاری رسانده است. در این بررسی، در کنار گزارش های مکتوب تاریخی، از منابع شفاهی نیز استفاده شده است.