محمدزمان خدایی

یکی از ضوابط ساخت شهرها در عصر باستان، انتخاب محل مناسب احداث شهر بود. چنین محلی می بایست دارای آب فراوان، خاک حاصل خیز، اقلیمی مناسب و دور از عوامل بیماری زا می بود؛ به طوری که سیل گیر و زلزله خیز هم نباشد. همچنین، می بایست در مسیر راه های تجاری بوده، دفاع از آن هنگام حمله دشمن امکان پذیر می بود.اکنون پرسش این است که چنین ضوابطی در انتخاب محل و ساخت شهری به نام جندی شاپور که بنای آن به شاپور یکم ساسانی منسوب است، وجود داشته است؟ به عبارتی دیگر، آیا شاپور که مصمم شد این شهر را بسازد، از مردم منطقه و آگاهان دربار خویش درخصوص اقلیم بسیار گرم خوزستان پرسش ننمود؟ بویژه که گویا شهر را برای سکونت همسر خود، دختر امپراتور روم ساخته بوده است.البته، بنای آن شهر بسیار کهنتر از عصر ساسانیان بوده و شواهدی در دست است که در عصر ایلام، شهری مهم بوده است. نام کهن شهر جنتاشاپیرتا یا جنتاشاپیر، نامی هندی است که اشاره به توطن هندیان و نامگذاری شهر توسط آنان دارد. نظر به آنکه هندیان، بویژه بزرگان و فرهیختگان، آگاهی هایی در خصوص پزشکی، داروسازی، نجوم و فلسفه داشته اند، احتمالا بنای شهری علمی توسط آنان پایه گذاری شده که با مهاجرت علمای یونانی و رومی، پذیرای آنان شده است.البته، شباهت نام جنتاشاپیر که با جایگزینی واژگان، به جنداشاپور مبدل می شود و نیز شباهت نام اخیر به گنده شاپور یا گندی شاپور، می تواند معرف دو شهر با نامی نسبتا یکسان باشد. شایبه وجود شهر کهن جندی شاپور، در محل روستای شاه ابوالقاسم که مقبره یکی از مریدان شیخ اسماعیل قصری به نام شیخ ابوالقاسم بوده است، از آن جا ناشی می شود، که مرحوم سیدمحمد علی مرتضوی در سال 1316، در محل بقعه این عارف کتیبه ای مشاهده کرد که بر آن ابیاتی منسوب به یعقوب لیث حک شده بود و چون یعقوب در جندی شاپور وفات یافته بود، پس جندی شاپور می بایست در محل روستای شاه ابوالقاسم واقع شده باشد، اما بررسی دقیق منابع، حاکی از این است که گویا تنها یک شهر می توانسته جندی شاپور کهن باشد و آن هم شوشتر است، که در طی تاریخ طولانی اش به نامهای اَوان، تیشتر، تشتر، تستر، شاپورگرد، گندشاپور و گندی شاپور خوانده شده است.

هدف از این پژوهش شناخت پیشینه و سیر تحول نماد بُتِه و جِقِه است. عده ای منشا این نماد را مرتبط با گیاه بوتیای هندی می دانند و دیدگاهی دیگر، ظهور این نماد را در ایران باستان و حتی پیش از عصر سکاها دانسته و بر این باورند که بُته، نقشی کهن در باور و هنر ایرانیان بوده و توسط آنها به دیگر ملل معرفی شده است. نگارندگان در این مقاله کوشیده اند، با در نظر گرفتن دیدگاه های مختلف و با آگاهی از جوامع باستانی از زوایای مختلف به نتیجه گیری نسبتاً جامع تری دست یافته، قدمی در راستای شناخت این نماد کهن ایرانی بردارند. ماهیت این پژوهش می تواند مارا به سمت کشف ریشه های نخستین پیدایش و تکوین این نماد که در تاریخ پنهان بوده است، رهنمون سازد. این تحقیق به روش توصیفی و کتابخانه ای با جمع آوری داده های مرتبط با موضوع تحقیق و تحلیل آنها حقایقی را روشن می کند که به سادگی بر مبنای روش های علمی دیگر قابل دستیابی نیست.

پیشرفت ها و دستاوردهای ایرانیان در علوم قرآنی قرائت، تفسیر و حدیث بخش مهمی از عصر شکوفایی فرهنگی اسلامی را دربر گرفته است. بررسی تاریخی با تکیه بر کانون جغرافیایی علمی نشان میدهد که در عصر شکوفایی فرهنگی اسلامی، حداقل دو کانون اصلیِ خراسان و ری و دو کانون فرعیِ اصفهان و فارس مهم ترین مراکز علوم قرآنی ایران در قرون ابتدایی اسلامی بوده اند. در این میان خراسان که خود به چهار قسمتِ جغرافیایی شمالی، شرقی، غربی و مرکزی بخش پذیر است، در زمینه تربیت دانشمندان علوم قرآنی بر شهر ری پیشی دارد. این تحقیق با بررسی دانشمندان بزرگ ایرانی در علم حدیث، قرائت و تفسیر، ضمن نشان دادن جایگاه ایرانیان در عصر شکوفایی فرهنگی اسلامی، به معرفی کیفیت و کمیت کانون های جغرافیایی علمی ایران در قرون ابتدایی اسلامی میپردازد.