عادل شعبانی مقدم

شاهان و دولت مردان دوره قاجار با هدف تقویت نیروهای ارتش و توسعه و پیشرفت صنایع جنگی و هم چنین رفع نیازهای ارتش ایران تلاش کردند تا کارخانه های نظامیِ تولید اسلحه و فشنگ تأسیس کنند. در راستای این امر مهم، به تأسیس کارخانه های اسلحه سازی، فشنگ سازی و توپ ریزی توجه شد و در مقاطعی از دوران حکومت قاجار و در شهرهایی همانند تهران، تبریز و اصفهان تعدادی کارخانه نظامی پایه ریزی شد. هدف : بررسی و تحلیل چگونگی احداث کارخانه های تولید اسلحه و فشنگ و نیز گزارش فعالیت آن ها در دوره قاجار. روش/رویکرد پژوهش : این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و بر منابع کتاب خانه ای، روزنامه ها و اسناد و مدارک آرشیوی مبتنی است. یافته ها و نتیجه گیری : اگرچه در دوره های نخستین حکومت قاجار به ویژه در مقاطع زمانی جنگ های ایران و روسیه، فعالیت و بازدهی کارخانه های نظامی در مسیر درست و مطلوبی قرار نگرفت، ولی از دوره ناصرالدین شاه نقش کارخانه های اسلحه سازی و فشنگ سازی ملموس تر شد؛ تاآن جاکه باوجود نبود خودکفایی کامل بخشی از نیازهای ارتش ایران ازطریق همین کارخانه ها تأمین شد و واردات اسلحه در مقاطعی کاهش یافت و صنایع نظامی داخلی تاحدودی توسعه یافت.

از نیمه دوم قرن 13ق/19م، مصرف قند و شکر در ایران افزایش یافت؛ بنابراین دولتمردان قاجار تلاش کردند با تأسیس کارخانه های صنعتی، از یک سو به نیازهای مردم در این زمینه پاسخ دهند و از سویی دیگر، مراحل صنعتی کردن تدریجی بخش های مختلف کشور و نیز وابستگی این قبیل محصولات به دولت های اروپایی را پیگیری کنند. در راستای این هدف، برای تأمین شکر مصرفی مردم، دو کارخانه تصفیه شکر در شهرهای ساری و بارفروش پایه گذاری شد. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای برای پاسخ گویی به این پرسش که عملکرد کارخانه های تولید شکر در دو شهر ساری و بارفروش و نیز سیر تغییرات تجارت این محصول در زمان حکومتگران قاجار چگونه بوده است، این فرضیه را به آزمون می گذارد: عملکرد کارخانه های مازندران در تولید شکر تصفیه شده با موفقیت نسبی همراه بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد در بسیاری از مواقع، دولت قاجار به واردات قند و شکر برای تأمین مایحتاج مردم مجبور شد؛ اما در مقاطعی، به ویژه دوره صدارت امیرکبیر، با تولید شکر در کارخانه های صنعتی و جدید مازندران، واردات این محصول برای نخستین بار کاهش محسوسی را تجربه کرد؛ همچنین این کارخانه ها در زمان هایی موفق شدند بخشی از نیاز مصرفی مردم را تأمین کنند و حتی ممکن است به صادرات فرآورده های خود دست یافته باشند.

الگوهای رفتاری- اجتماعی و سبک زندگی مردم ایران که نشان دهنده فرهنگ عمومی آن ها می باشد،در تاریخ نگاریاجتماعی بسیار حائز اهمیت است.یکی از مهم ترین اینالگوهایفرهنگی،وجودپدیده ترس و رفتارهای ناشی از آن می باشد. متون تاریخی دوره قاجار یکی از خصوصیات رفتاری مهم مردم کاشان را ترسویی و جبونی آنان دانسته و به همین دلیل، امروزه صفت ترس به اهالی کاشان نسبت داده می شود و کاشانی ها به ترسویی شهرت دارند. مسئله اساسی این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای به آن پرداخته می شود، بررسی تاریخی و ریشه یابی زمینه هایاشتهار ترسوییمردم کاشانو بررسی صحت اعتبار این ویژگی و سبک زندگی و رفتار فرهنگیکاشانی ها در برخورد با ترساست. یافته های پژوهش نشان می دهد اشتهار مردم کاشان به ترس از دوره قاجار شکل گرفته و به این موضوع در منابع پیش از این اشاره نشده است. حتی با وجود اشاره های منابع دوره قاجار به ویژه سفرنامه ها در این خصوص، سیاحانی که پیش از این به ایران سفر کرده اند، به ترس کاشانیان نپرداخته اند و هیچ سابقه تاریخی قابل استناد و ادله محکمی در ارتباط با ترس کاشانی ها در منابع پیش از قاجار وجود ندارد.

از مهم ترین صنایع دوره قاجار، صنعت شالبافی بود. ابریشم و پشم ایران افزون بر کاربرد در تولید انواع قالی و پارچه ابریشمی، در بافت محصولی به نام شال استفاده می شد. با تثبیت دولت قاجار و حمایت برخی از دولت مردان، شالبافی به صنعتی مهم و با ارزش تبدیل شد. شهرهای کرمان، مشهد و کاشان به تدریج به مراکز شالبافی تبدیل گشته و نقش مهمی در رشد و بالندگی این صنعت ایفا کردند. همزمان با گسترش صنعت شال در کشور، این کالا علاوه بر اهمیت سیاسی و اجتماعی، از جنبه های اقتصادی و تجاری نیز جایگاه ویژه ای پیدا کرد؛ تا آنجا که می توان در پژوهشی مستقل این مسائل را مورد واکاوی قرار داد. شناخت سیر تحولات تجارت صنعت شال، همان امری است که این پژوهش در نظر دارد با مطالعات کتابخانه ای و مراجعه به اسناد کنسولی بجای مانده از دوره قاجاریه و نیز به روش توصیفی- تحلیلی به آن پاسخ دهد. مسائل محوری مقاله دو مورد است: اولاً ویژگی ها و کاربرد شال در جامعه ایران عصر قاجار چیست؟ و مهم تر آن که وضعیت تجارت این کالا در دوره قاجار چگونه بوده است؟ دستاورد پژوهش نشان از آن دارد که در جامعه ایران از شال استفاده های متنوعی می شده و دارای کاربد های فراوانی بوده است. همچنین با گسترش صنعت شالبافی در کشور، تجارت آن نیز در دستور کار دولت قاجار قرار گرفت و صادرات آن در کنار دیگر محصولات آغاز به کار کرد.

رستم فرخزاد چهره تأثیرگذار اواخر عهد ساسانی است. وی که در گزینش یزدگرد سوم به شاهنشاهی نقشی اساسی ایفا نموده بود، به مرتبة بالاترین سپهسالار ساسانیان ارتقاء یافت. رستم فرخزاد در نبرد با اعراب نقش مؤثری داشت و در نبرد قادسیه که در فاصله سال های 14 ه . ق / 636 م تا 16 ه . ق/638 م میان ایرانیان و مسلمانان رخ داد، شخصاً رهبری سپاه را بر عهده داشت. مورخان مسلمان طرحی از رستم فرخزاد به تصویر کشیده اند که وی موافق مسلمانان و در هراس از جنگ با اعراب بوده است. حتی در برخی از روایات از تمایل وی به دین اسلام سخن به میان آمده است و این که به سبب ترس از مخالفت سایر بزرگان این مسئلة را ابراز نداشته است که مسئلة اصلی تحقیق حاضر، تحلیل انتقادی این روایات می باشد. اهمیت تحقیق بدان سبب است که بررسی انتقادی روایات مورخان مسلمان در مورد شخصیت، عملکرد و سیاست رستم فرخزاد در مذاکره با اعراب تا به حال صورت نگرفته است؛ لذا در این مقاله به بررسی و پژوهش این مهم پرداختیم. یافته-های پژوهش نشان می دهد که روایت های مورخان مسلمان در مورد عدم تمایل رستم فرخزاد به جنگ با اعراب ناصحیح بوده و وی تنها در پی شیوه های متفاوت برای دفع اعراب بوده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روشی توصیفی- تحلیلی بر پایة روایات مورخان مسلمان، ضمن تبیین عملکرد رستم فرخزاد، به بررسی انتقادی روایات پیرامون عملکرد وی در نبرد قادسیه بپردازد.

زمینه های اجتماعی و جریان شناسی مشروعیت یابی نادر چکیده سقوط اصفهان در سال 1135 ﻫ . ق/1722 م زمینه ساز سقوط صفویان شد. در این شرایط، افراد مختلفی تلاش کردند تا با فراهم نمودن زمینه های اجتماعی لازم، قدرت را به دست گیرند. این عده از یک سو تلاش می کردند از مشروعیت صفویه بهره ببرند و از سوی دیگر به تضعیف مشروعیت آن ها دامن می زدند. در این میان، نادر با تلاش های نظامی و سیاسی خود موفقیت بیشتری برای آماده سازی زمینه های اجتماعی به دست آورد. تلاش های نادر برای مشروعیت یابی، جریان به هم پیوسته ای بود که مهم ترین تغییر اجتماعی نیمه اول قرن دوازدهم هجری یعنی حذف صفویان را در پی داشت.بی گمان بستراجتماعی این تغییر،فعالیت های نادر در جامعه ایی بود که رنج شدیدی را در روزهای پایانی دولت صفویه ودر سال های پس از سقوط این دولت متحمل شده بود. این پژوهش از نوع مطالعات تاریخ اجتماعی و تلاشی در راستای تبیین تلاش های نادر برای تدارک زمینه های اجتماعی پادشاهی اش می باشد که به روش توصیفی- تحلیلی به این موضوع می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد هر چند نادر توانست با استفاده از موفقیت های نظامی و تشکیل شورای دشت مغان و بهره بردن از عناصر اجتماعی همراه با خود درجامعه،و حاکم کردن جریان های متعدد بر این شورا قدرت را به دست آورد اما نتوانست حکومتی پایدار تشکیل دهد، لذا اقدامات او در حد یک تغییر اجتماعی بود و تحولی در جامعه ایران به ویژه در موضوع مبانی مشروعیت حکومت ها ایجاد نکرد. .

از جمله مهم ترین تحوّلات تاریخ اجتماعی ایران، وقوع حوادث و سوانح طبیعی است. تاریخ نویسی ایرانی، به رغم نقاط قوت خود در تعدّد و تنوّع، به علت بی توجهی به شرح سوانح و بلایای طبیعی محل نقد جدی است، زیرا این حوادث طبیعی نقطه شروع بسیاری از تحوّلات تاریخی بوده است. لذا، پژوهش پیش رو می کوشد تا این برش از تاریخ اجتماعی را که منشأ تحوّلات فراوانی بوده، در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1264 - 1313ق) نمایان سازد. مسئله محوری پژوهش آن است که سوانح خشکسالی، زلزله و سیل چگونه و به چه میزان نظام اقتصادی عصر ناصرالدین شاه را تحت تأثیر قرارداده است؟ نزدیک شدن به پاسخ هایی برای پرسش اساسی این تحقیق، نیازمند پژوهشی تاریخی با شیوه های توصیفی تحلیلی بوده و شیوه گردآوری اطلاعات آن نیز کتابخانه ای است. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که این مقطع از تاریخ ایران (1264 - 1313ق) حوادث و سوانح طبیعی زیانبار و مخربی را چون خشکسالی، زلزله و سیل تجربه کرده که خود نتایج و پیامدهای ناگواری مانند قحطی، شیوع بیماری های فراگیر و کاهش جمعیت را در پی داشته است؛ مهم تر آن که این بلایای طبیعی تأثیر نسبتاً زیادی در تضعیف نظام اقتصادی و معیشت مردم در دوران ناصری گذاشته است.

امروزه فرهنگ و هویت، اساس موجودیت هر جامعه را می سازد. از این رو بررسی فرهنگ و هویت هر جامعه در هر دوره ی زمانی، لازم و ضروری است. هویت ایرانی همواره در طول تاریخ شکل یافته و گاهی اوقات نیز دچار تغییر شده است. این هویت، عناصر مختلفی دارد که یکی از آنها مرتبط با ایران باستان است. از دیدگاه بسیاری از متفکران، هویت ایرانی ریشه در تاریخ باستانی ما دارد. این گروه معتقدند، اگر بخواهیم هویت خود را به طور واضح روشن سازیم و با آن آشنا شویم، باید به ایران باستان توجه کنیم؛ تاریخی که با اسطوره و واقعیت آمیخته شده است. از آنجایی که می توان گفت هویت ایرانی در عصر صفوی احیا شده، منابع و کتب این دوره، برای یافتن مفاهیم و عناصر هویت ملی ایرانی حائز اهمیت فراوان می باشد. پژوهش حاضر تلاش دارد، یکی از مقوله های هویت ایرانی را از منظر یک سیاح فرانسوی عصر صفوی نشان دهد. در حقیقت، این مقاله سعی دارد، بازتاب ایران باستان را از دیدگاه سیاح فرانسوی عصر صفوی بازگو کند و نخست مقولة هویت و نمادهای آن را در تاریخ ایران بررسی می-کند، سپس شرحی از معرفی، زندگانی و فعالیت شاردن بیان می کند. بخش پایانی مقاله، روایت های باستانی را از نگاه شاردن تبیین می کند. این پژوهش، با روش توصیفی- تبیینی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای به بررسی این مسئله می پردازد.