علی رضایی کهنمویی

در منابع روایی اهل سنت، احادیثی وجود دارد که دابة الارض و ماهیت و ویژگی های آن را بیان می کنند. این روایات بیشتر ذیل آیه (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُم) ؛ «و هنگامى که فرمان عذاب آن ها رسد [و در آستانه رستاخیز قرار گیرند]، جنبنده اى را از زمین براى آن ها خارج مى کنیم که با آنان تکلّم مى کند» (نمل: 82)، در تفاسیر و متون روایی منعکس شده اند. هرچند بین شیعه و سنی در این زمینه اختلاف فاحشی وجود دارد. در منابع روایی اهل سنت روایات بسیاری درباره مکان و زمان خروج دابه، ویژگی های آن، دوران خروج دابه، روایاتی که تطبیق امام علی(ع) را با دابة الارض نقض و رد کرده اند و معتقدان به آن را دروغ گو شمرده اند و... وارد شده است که آن ها با هم تعارضی شدید دارند تا جایی که چند مکان (یمن، مسجدالحرام، اجیاد و...) و چند زمان متفاوت (ظهر، شب، بعد از طلوع خورشید از مغرب و...) را برای خروج دابه معرفی می کنند، یا روایاتی که دابه را حیوانی خارق العاده می دانند. از این رو ضرورت ایجاب می کند به بررسی و اعتبارسنجی این اخبار معارض _ که در منابع روایی اهل سنت آمده اند _ پرداخته شود. با بررسی سندی، محتوایی و دلالی این اخبار درمی یابیم در منابع روایی اهل سنت، روایت صحیحی در این باره وجود ندارد و همه روایات مضطرب اند و از ضعف سندی رنج می برند و تنها یک روایت حسن وجود دارد. همچنین با توجه به این که بیشتر راویان این احادیث از چهره های پدیدآورنده یا تأثیرپذیر اسرائیلیات به شمار می روند، احتمال می رود این روایات از اسرائیلیاتی باشند که وارد منابع روایی اهل سنت شده اند. با توجه به روایت حسن و برخی شواهد دیگر نیز که از متن روایات به دست می آید، احتمال می رود منظور از دابة الارض، امام زمان(عج) باشد.

آیات شریفه 4 الی 8 و همچنین آیه 104 سوره مبارکه اسراء، حاکی از اعلام پیشین خدای سبحان در خصوص دو افساد بنی اسرائیل و به تبع آن دو عقوبت ایشان است؛ در دوران پس از تشکیل رژیم اسرائیل (1948م)، تعداد قابل توجهی از عالمان مسلمان، با تخطئه تفسیر و تطبیق مفسران پیشین در خصوص این آیات، تفسیر و تطبیق جدیدی مرتبط با حکومت اسرائیل ارائه نمودند، هرچند با جزئیاتی متفاوت. روشن است که بحث مزبور در مقطع معاصر، مهم و تأثیرگذار و خطیر است، فلذا هر گونه تساهل و بی مبالاتی در آن می تواند آسیب زا باشد؛ مقاله حاضر درصدد آن است که با واکاوی و تحلیلِ منطقی متن آیات، در راستای نیل به مُفاد دقیق تری از آیات گام برداشته و زمینه را برای رهیافت به تطبیق صحیح آیات فراهم سازد. با بررسی های انجام شده اجمالاً این مطلب ظهور می یابد که دو افساد مذکور در آیات شریفه با استکبارِ شدید حاکمیتی از ناحیه بنی اسرائیل در منطقه قدس تحقق خواهد یافت و با دو عقوبت سخت الهی مجازات خواهد شد که تحقق هر دو عقوبت به دست گروهی که خود طعمِ سیطره و استکبار بنی اسرائیل را چشیده اند و دارای انگیزه الهی و عبودیت و شجاعت خواهد بود و با تحقق عقوبت دوم، بنی اسرائیل تا قیامت زیر سیطره ایشان خواهند ماند.

آیاتی از قرآن کریم، از بقای یهود تا قیامت حکایت دارند. در عین حال، آیه 159 سوره مبارکه نساء طبق تفسیر مرجّح، ناظر به پایان عمر یهود در دوران رجعت عیسی است. برای رفع اختلافی که در بدو امر میان این دو مطلب به نظر می رسد، دو توجیه می توان مطرح نمود؛ نخست آن که بقای یهود بعد از رجعت حضرت عیسی بقایی غیررسمی و منافقانه تلقی گردد که تا قیامت ادامه می یابد و دوم آن که با توجه به قرائن قرآنی و روایی که درباره قرب رجعت عیسی با وقوع قیامت موجود است، چنین تلقی گردد که در آیات دسته اول، بقای یهود تا دوران رجعت عیسی تسامحاً بقای ایشان تا قیامت مطرح شده است. با توجه به برخی قرائن، توجیه نخست قوی تر به نظر می رسد، هرچند می توان ترکیبی از دو توجیه را نیز محتمل دانست.

در قرآن کریم، سه آیه شریفه با تعبیری مشترک از اراده الهی مبنی بر غلبه اسلام بر سایر ادیان خبر می دهند. با توجه به سیاق آیات، وعده مزبور به طور ویژه ناظر بر مغلوبیت نهایی دو دین محرّف یهود و مسیحیت است. بنا بر روایات فریقین، تحقق این وعده الهی به دست مبارک امام مهدی و حضرت مسیح خواهد بود. البته بنا بر برخی قرائن قرآنی و روایی احتمالاً بعد از این غلبه نهایی باز عده ای به صورت پنهانی و منافقانه بر عقاید انحرافی پیشین خود باقی خواهند ماند.

در آیه شریفه 60 سوره فرقان، اجمالاً به اظهار جهل و ازدیاد نفورِ مشرکان قریش در قبال وصف شریف «الرحمن» اشاره شده است. در این راستا، شواهد دیگری نیز در آیات و روایات موجود است. حال مسئله اینجاست که علت این واکنش ویژه چیست؟ مقاله حاضر بر آن است که به روش توصیفی تحلیلی، پاسخ سٶال مزبور را از لابه لای متون دینی و تاریخی استخراج نماید. به نظر می رسد اولاً اظهار جهل مشرکان قریش صادقانه نبود و بیشتر جنبه تجاهل داشت؛ ثانیاً تجاهل ایشان در قبال «الرحمن»، بهانه تراشی برای توجیه و تثبیت گریز از آن بود و ثالثاً انگیزه اصلیِ حساسیت و نفور ویژه مشرکان قریش در قبال «الرحمن» به سه عامل بر می گشت: اول آنکه «الرحمن» در فضای آن روز، نماد معبودِ بی شریک بود و دوم آنکه «الرحمن» به فرهنگ عقیدتیِ قبایل رقیب تعلق داشت و سوم آنکه «الرحمن» در لسان مٶمنان، پرتکرار و شعارگون بود.

در دوران معاصر بعد از إتفاق های مهمی که در منطقه قدس رخ داد، برخی از علمای مسلمان به دریافت جدیدی از آیات وعید بنی إسرائیل در سوره إسراء رسیدند و برخی، وعید نخست و برخی وعید دوم ذکرشده در آیات را ناظر به إفساد کنونی صهیونیست ها دانستند؛ این برداشت از آیات، افزون بر اینکه می تواند منشأ روحیه دهی عظیمی در أردوگاه مسلمانان باشد، مصداق جدید و شاخصی از إعجاز قرآن در إخبار غیبی نیز می تواند تلقی شود. إثبات صحت این برداشت و همچنین تبیین دقیق تر و جزئی تر آن نیازمند بررسی های گسترده و عمیق و علمی در متن آیات و سایر قرائن مرتبط است، أما روشن است که بدون رهیافت به معانی و مفاهیم دقیق مفردات، نیل به دریافت دقیق از آیات مقدور نیست. در این مقاله سعی بر آن است که واژه ها و تعبیرهای حساس متن آیات وعید با توجه به کاربرد عرفی زمان نزول و با بررسی توصیفی و درون متنی، معناشناسی شود.

اصلِ تبعیّتِ پیروان دین توحیدی اسلام از رجال و عالمانِ دین، عقلاً لازم و نقلاً مورد سفارش و تأکید قرآن کریم و احادیث است؛ اما درعین حال آسیب هایی متوجه روندِ این تبعیّت است. مقاله حاضر در راستای شناسایی یکی از خطیرترین مصادیقِ آسیب های مزبور، بر آیه شریفه 31 سوره توبه تمرکز نموده و به روش توصیفی تحلیلی سعی در بازکاوی این آسیب داشته است. بر اساس قرائن موجود، می توان به این نتیجه رسید که آیه شریفه، آسیبِ متوجه به تبعیتِ یهود و نصارا از رجالِ علمی و معنوی دینشان را ابتلا به شرکی نهان از جهت اعطای شأن ربوبیت تشریعی به رجال دین دانسته، که بازتاب عملی آن ابتلایِ نهانِ ایشان به نوعی عبادت رجال دین است؛ بر این اساس می توان گفت هر تبعیتی که ملازم با اعطای شأنی فراتر از طریقیّت محض بر متبوع باشد، مبتلای به آسیب مذکور گشته است. بی شک مُفاد آیه شریفه می تواند در حکم موعظه ای برای امت اسلام و همچنین تعریضی بر سرنوشت ایشان در حوزه مورد بحث باشد.

آیات شریفه 4 تا 8 و همچنین آیه 104 سوره مبارکه اسراء از وعید الهی نسبت به بنیاسرائیل سخن گفته است، آیات مزبور در دوران معاصر و بعد از تشکیل رژیم صهیونیستی مورد اهتمام ویژه قرار گرفته و تطبیقات جدیدی در خصوص آن، که مرتبط با فتنه کنونی صهیونیسم است ارائه گردیده است؛ به جهت اهمیت و تأثیرگذاری قابل توجه درک صحیح این آیات، مخصوصاً در فضای معاصر، لازم است کاوشهای دقیق در این خصوص انجام شود؛ در این راستا ضروری است روایات وارده در ذیل این آیات شریفه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد چراکه اگر صدور جدّی تفسیری از معصوم7 اثبات گردد حقانیتش قطعی بوده و فصلالخطاب خواهد بود. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی. تحلیلی در پی ارزیابی سندی و محتوایی و تحلیل کلی روایات وارده در این خصوص در منابع شیعه و اهلسنت است؛ در مجموع منابع مزبور، 10 روایت صراحتاً به حضرات معصومین: منتسب شده است؛ روایات مزبور همگی از حیث سند اشکالدارند و از حیث محتوایی نیز غالباً مُفاد آنها در خصوص مضمون آیات مورد بحث، با مُفاد حاصل از سیاق روشن آیات، مغایر، و غیرقابل انتساب به حضرات معصومین: است. با این وجود، روایات موجود در منابع شیعی در خصوص سه مضمون کلی متفقاند، که به قرینه شواهدی، محتمل است این مضامین در اصل از حضرات معصومین: صادر شده ولی به دلایلی در قالبی محرّف و نادرست منتقل شده است.

در سپهر واژگان قرآنی، «الرحمن» و «الرحیم»، دو زیبا نامِ خدای سبحان اند که در میان اسماء حسنای الهی، جایگاهی ویژه داشته و در آیه مهم و شاخصِ بسمله و همچنین برخی آیات دیگر در کنار هم آمده اند و روشن است که برای نیل به عرفانِ قرآنی، گریزی از معرفت آن دو نیست. با این وجود، وارسی پیشینه معناشناسی این دو وصف شریف، دیدگاه های متعددی را پیش می نهد که غالباً قابل نقدند. یک نقطه ضعف مهم در این عرصه، عدم اهتمام لازم در واکاوی ساختار صرفی این دو وصف شریف است؛ لذا تحقیق حاضر سعی نموده با روش توصیفی- تحلیلی، معنای دقیقِ این دو واژه را با رویکرد ساختارشناسی صرفی کشف نماید. به نظر می رسد با توجه به خواص اوزانِ «فعلان» و «فعیل»، «الرحمن» به رحمتِ ذاتیِ لبریز و جوشان الهی دلالت داشته، و وصفِ «الرحیم» که ریشه در وصف «الرحمن» دارد، به رحمت فعلیِ مستمرِّ خدای سبحان ناظر است. بر این اساس و با لحاظِ تسامحاتی ناگزیر، می توان «الرحمن الرحیم » را به «پُرمهرِ مهرورز» ترجمه نمود.

اسالیب شرط از نظر معنا در بر دارنده سببیّت و توقّف یکی بر دیگری می باشد که فعل شرط و جواب و ادوات شرط ارکان اساسی آن است این ادوات شانزده گانه به اول جملات شرطی که با دو فعل مضارع یا ماضی و یا یک مضارع و ماضی و یا برعکس بوده وارد می شوند و جمله دوم اکثراً متوقّف بر جمله شرط می باشد در بحث جملات شرطی و انواع ادوات متفاوت و هم چنین چرائی کاربرد نوع خاصی از افعال اهمیّت خاصی به چشم می خورد در مقاله حاضر تلاش بر این است تا ظرائف بلاغی «إن، اذا و لو» را در کاربردهای قرآن کریم آشکار نماییم بنابراین ظرائف بلاغی جملات شرطی با «اذا» از جهت حتمیت و «إن» از جهت شک و احتمال و نیز «لو» که امتناع وقوع جواب شرط به خاطر امتناع شرط است مطالعه شده است و نیز نشان داده شده است گاهی فعل شرط می تواند به معنای ماضی و حال بکار رود و «اِن» هر چند اغلب در مفهوم شک و احتمال است گاهی از آن تعبیر به قطعیت می شود و قتی که در معنای توبیخ، کنایه، تغلیب و جاهل گرفتن مخاطب عالم و تجاهل باشد و گاه در امور محال بکار می رود همین طور «لو» به صورت امتناعی و غیرامتناعی در قرآن آمده است و «اذا» غیرجازم بوده و ظرف زمان آینده است که گاه فعل شرط آن در تقدیر می باشد و در امور قطعی الوقوع بکار می رود.

از رایج ترین دیدگاه هایی که از دیرباز در خصوص تفاوت دو وصفِ شریفِ «الرحمن» و «الرحیم» مطرح شده، عام بودن متعلَّقِ رحمانیت و خاص بودن متعلَّقِ رحیمیت است. البته دیدگاه مزبور با تقریرات متفاوتی ابراز شده است که رایج ترین آن، ناظر بودن الرحمن بر کل انسان ها یا کل مخلوقات، و ناظر بودن الرحیم، تنها بر مؤمنین است. تحقیق حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی به تبارشناسی این دیدگاه و عیارسنجی آن پرداخته است. به نظر می رسد دیدگاه محل بحث، علیرغم اینکه سعی شده متکی بر شواهدی قرآنی و ادبی معرفی شود، با برآیندِ کاربست قرآنی از «الرحمن» و «الرحیم» مغایرت دارد و ساخت صرفی دو وصف شریف نیز با دیدگاه مزبور همخوان نیست. نهایتاً بر اساس مطالعه کاربست قرآنی و همچنین با ساختارشناسی صرفی، می توان چنین گفت که «الرحمن» وصفی ذاتی است که اساساً متعلَّقِ خارجی برنمی دارد و «الرحیم» صفتی فعلی و دارای مراتب است که مرتبه ای از آن با متعلَّقِ عام و مرتبه ای شدید و دائمی از آن، با متعلَّقِ خاص پیوند می خورد. البته در روایاتی دیدگاه محل بحث تأیید شده است که اتقان سندی ندارند و با عنایت به برآیندِ محکمِ بحث قرآنی و ادبی، ظاهرشان مردود است، هرچند امکان تأویل به معنایی خلاف ظاهر که موافق دیدگاه مرجَّح باشد فراهم است.

آیاتی از سوره مبارکه اسراء از دو افساد، و به تبع آن، دو عقوبتِ موعود برای بنی اسرائیل سخن گفته است؛ مفسران پیشین و معاصر، کم وبیش سعی نموده اند مراد عینی این وعید الهی را ارائه نمایند؛ قدما عموماً آیات شریفه مزبور را به حوادثی در دوران پیش از اسلام تطبیق نموده اند اما در دوران معاصر و بعد از تشکیل دولت اسرائیل، تطبیقات جدیدی در این خصوص مطرح شد که علیرغم تشتت، وجه مشترک شان، مرتبط ساختن وعید مزبور با فتنه فعلی اسرائیل است؛ همین ادعای مرتبط بودنِ آیات با چالش مهم دوران معاصر، اهمیت کشفِ حقیقت در خصوص آن را دوچندان می کند. مقاله حاضر درصدد است با تمرکز بر مُفاد حاصل از نگاه جامع به آیات، روایات و گزارش های تاریخی مرتبط با بحث، و به روش تحلیلی _ انتقادی، به ارزیابی تطبیقات ارائه شده توسط قدما و معاصرین در این مورد بپردازد. اجمالاً به نظر می رسد تطبیق افساد اول به افساد کنونی اسرائیل و افساد دوم به دوران آینده و تطبیقِ عقوبت کنندگانِ بنی اسرائیل در هر دو وعده به مجاهدانِ مؤمن، قابل قبول است.