سید محمدصادق موسوی نسب

آیا فرضیه (پاسخی ارتجالی که محقق آگاه و مجرب در پاسخ به پرسش تحقیق ارائه میکند) برای همه تحقیقات لازم است؟ این پرسشی است که پاسخ به آن برای آشنایی با ویژگیها و عناصر «تحقیق علمی» ضرور است. روش شناسان تحقیق در مواضع مختلف و در جایجای مباحث خود اشارات و تصریحاتی دارند که نشان میدهد فرضیه برای همة انواع تحقیق نیست، و اساساً ارائة آن در بعضی موارد امکان ندارد. نوشتة حاضر میکوشد با اتکا به منابع دست اول در «روش تحقیق» مستنداتی برای نکتة مزبور جمع آوری کند و تفاوت بین انواع مختلف تحقیق را نشان دهد. محققان تحقیقات توصیفی و اکتشافی را متفاوت با تحقیقات تبیینی میدانند و تنها در تحقیقات تبیینی پای فرضیه را باز میکنند. آنان معتقدند که در تحقیقات توصیفی نیازی به فرضیه نداریم؛ چنانکه در تحقیقات اکتشافی فرضیه پردازی ممکن نیست.

تربیت فرایندی است که باید تجزیه و تحلیل شده، سپس مراحل آن تبیین شود. محققان باید با مطالعه در ابعاد وجودی انسان و شناسایی راه های نفوذ مربی در متربی، مسیر تربیت را تبیین کنند. حاصل این مطالعه در قالب یک «الگو» قابل عرضه است. مربیان با به کارگیری این الگو در صحنة عمل، به کار و تلاش خود سرعت و دقت بیشتری بخشیده، به ارزیابی فعالیت های تربیتی خود میپردازند. این تحقیق با مراجعه به آیات تربیتی قرآن و گزارشاتی که این کتاب الاهی از اقدامات تربیتی پیامبران(ص) ارائه کرده، تدوین یافته است. روش این پژوهش، تفسیر موضوعی است؛ ابتدا آیات مربوط جمع آوری، و سپس دسته بندی و تحلیل شده، با استفاده از این گزاره ها، الگوی مدلی پنج مرحله ای پیشنهاد میشود تا مسیر کاری مربی دینی را سامان دهد. این عناوین عبارت اند از: 1. کسب صلاحیت، 2. ایجاد ارتباط، 3. دعوت به نگرش توحیدی، 4. دعوت به زندگی دینی و 5. ارزشیابی و تداوم تربیت.

شکوفاسازی و درونی سازی ارزش های اسلامی و هویت سازی بر اساس آنها، روش های مستقیم و غیرمستقیمی دارد. به اذعان کارشناسان تربیتی، روش های غیرمستقیم، تأثیر بهتر و بیشتری در فرایند تربیت و شکوفا نمودن استعدادهای درونی دارند. یکی از روش های غیرمستقیم تربیت، تلفیق ارزش های الهی در کتاب های علمی و آموزشی، و اسلامی سازی محتوای آنهاست. کتاب اسلامی حتی اگر محتوایش علوم ریاضی و تجربی باشد کارکرد ارزش آموزی خواهد داشت. تحلیل نقش اسلامی بودن محتوای کتاب ها در درونی شدن ارزش های اسلامی، در گرو شناخت دقیق محتوای اسلامی است. پس از شناخت معیارهای بازشناسی محتوای اسلامی از غیراسلامی، پنج نقش و کارکرد اساسی، برای کتاب اسلامی در درونی شدن ارزش ها به دست می آید. نقش هایی چون توحیدپروری، عقل پروری، نقل آموزی، تکامل بخشی و ارزش آموزی، کارکردهایی هستند که به طور غیرمستقیم و تدریجی موجب درونی شدن ارزش های اسلامی می شوند. نتیجه درونی شدن ارزش ها به وسیله کتاب اسلامی، تربیت انسانی کامل و ساختن هویت و شخصیتی اسلامی خواهد بود.

مقاله حاضر رویکرد پیشگیری و تقدم آن را بر درمان در تربیت اسلامی بررسی می کند. مؤلف نخست سطوح و مراحل پیشگیری را مشخص کرده و به این نتیجه می رسد که پیشگیری سه سطح و سه مرحله دارد که عبارتند از: پیشگیری کردن، هجرت دادن و ایمن ساختن. سپس در ادامه، سطح و مرحلة اول پیشگیری را به تفصیل بر اساس آیات قرآنی بررسی و دلایل تقدم این مرحله بر سایر مراحل را بیان می کند.

اسلام به عنوان دین کامل برای همه ابعاد زندگی ما برنامه دارد و هیچ کدام از ساحت های زندگی انسان خالی از ارزش های اسلامی نیست. تحقیقات زیادی در مورد استقراء ارزش های اسلامی در ساحات مختلف زندگی صورت گرفته است؛ اما مطلبی که کمتر به چشم می خورد، رتبه بندی و بیان سلسله مراتب ارزش هاست. از سوی دیگر، برای بیان جایگاه هر ارزش، لازم است ملاک ارزیابی و رتبه بندی ارزش ها مشخص شود تا براساس آن، ارزش ها در ساحات مختلف مورد مقایسه قرار بگیرند. تحقیق پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به بررسی آیات، روایات و ادله عقلی پرداخته، تا ملاک هایی را بیابد که تقدم وجودی یا رتبی یک ارزش را نسبت به ارزش دیگر بیان می کند و در مجموع به ملاک های ذیل دست یافته است: تقدم ارزش های حقوقی نسبت به ارزش های اخلاقی، ارزش های راهنما، رابطه منطقی بین بینش، گرایش و رفتار، تقدم وجودی افعال ارزشی نسبت به صفات ارزشی و برتری ارزش های غایی نسبت به ارزش های زمینه ساز.

بحث وظیفه یا عدم وظیفه حکومت در قبال تربیت دینی از مسائل مهم فلسفه سیاسی حکومت است. هر حکومتی موضعی خاص در برابر تربیت دینی دارد. این پژوهش با هدف بررسی این مسئله، با روش توصیفی تحلیلی ابتدا با بیان دیدگاه ماکیاول، لیبرالیسم و اسلام در این زمینه، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا حکومت نسبت به تربیت دینی انسان ها وظیفه ای دارد؟ در این زمینه ماکیاول تمام تلاش حکومت را در جهت حفظ قدرت می داند؛ در دیدگاه لیبرالیسم برطرف کردن نیازهای مادی مدنظر بوده است؛ اما اسلام با توجه به نیازهای مادی و معنوی افراد، وظیفه حکومت را فراتر از نیازهای طبیعی و اولیه مردم دانسته و خود را نسبت به تربیت دینی و هدایت افراد به مسیر سعادت، مسئول می داند؛ و همین نکته، تمایز حکومت دینی با حکومت غیردینی را مشخص می کند.

در تربیت مناسکی، که یکی از حوزه های تربیت دینی است، به مباحث گوناگونی می توان پرداخت که یکی از آنها «روش های تربیت مناسکی» است. روش ها به بیان نحوة اقدام و عمل می پردازند و دارای اقسام متعددی هستند. بدین روی، این تحقیق تنها درصدد معرفی روش های گرایشی در تربیت مناسکی است. بنابراین، هدف پژوهش حاضر به دست آوردن روش های معتبر تربیتی از منابع دینی است که این امر با مراجعه به آیات الاحکام میسر شده است. در این تحقیق، از روش «توصیفی تحلیل محتوا» استفاده شده و برای جمع آوری داده ها، از روش کتابخانه ای و مراجعه به قرآن بهره گیری شده است و پس از گردآوری آیات عبادی و مناسکی و مراجعه به تفاسیر و منابع تربیتی متعدد، بیاناتی که دارای رهنمود تربیتی بوده گزینش شده و روش ها از آنها به دست آمده و در سه دستة زمینه ساز (شش روش)، ایجادی (شش روش) و اصلاحی (چهار روش) دسته بندی شده است.

این مقاله با هدف بررسی چگونگی تحول خواهی آموزش و پرورش در بستر مسجد و ارائه الگوی مدرسه مسجدمحور براساس پژوهش داده بنیاد انجام شده است. رویکرد این پژوهش کیفی است و براساس نظریه برخاسته از داده ها تنظیم شده است. در این پژوهش ابتدا به سیر تحول خواهی در آموزش و پرورش پرداخته و سپس به انواع مدارس تحول خواه با محوریت مسجد اشاره شده است. به منظور ارائه الگوی مدارس مسجدمحور، پس از تحلیل داده های به دست آمده از طریق مصاحبه های نیمه ساختاریافته و عمیق با مدیران، مربیان، دانش آموزان و والدین دانش آموزان برخی از مدارس کشور و نیز تحلیل محتوای اسناد و فیلم های مستند مربوط به آن، مقوله های اصلی الگو در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شدند. در مرحله کدگذاری باز، 178 کد اولیه شناسایی شد که در مرحله کدگذاری محوری به بیست مقوله اصلی و در مرحله کدگذاری گزینشی به شش مقوله یا بعد اساسی الگو طبقه بندی شدند که عبارت اند از: پدیده اصلی «مدرسه مسجدمحور»، علل زمینه ساز (علل ایجادی و ایجابی)، راهبردها، شرایط زمینه ای، شرایط مداخله گر و پیامدهای مدارس مسجدمحور.