ساناز رحیم بیگی

در فرایند پدید آمدن شعر، تمامی عناصر دخیل در قالب زبان شکل می گیرد. به همین دلیل قطعاً زبان، یکی از اساسی ترین عوامل در آفرینش شعر است. شعر گفتار، شاخه ای نوظهور از شعر معاصر در دو دهه اخیر (هفتاد و هشتاد) ایران است و چون شاعران شعر گفتار مدعی بهره گیری از قابلیت های موجود در لایه های مختلف زبان مرسوم در میان توده مردم هستند، بررسی ابعاد شکلی زبان در این جریان شعری در درجه اول اهمیت قرار می گیرد. از آنجا که خودِ این جریان شعری در ادبیات دانشگاهی چندان مورد توجه قرار نگرفته است، معرفی و تبیین ویژگی های شکلی و محتوایی آن گامی مهم در شناخت تحولات ادبی معاصر است. به همین منظور در این مقاله کوشش می شود تا ضمن تعریفی مختصر از شعر گفتار و پیشینه آن، ویژگی های زبانی آن با تمرکز بر آثار شاعران شاخصی از جمله رضا براهنی، علی باباچاهی، مهرداد فلاح، حافظ موسوی و سید علی صالحی تبیین شود. روش تحلیل در مقاله حاضر، مطالعه سبکی- زبان شناختی است و ویژگی های مهم زبان در سه دستگاه آوایی، صرفی و نحوی مطالعه شده است. شعر گفتار بر پایه زبان محاوره شکل می گیرد و با فاصله گرفتن از کاربرد زبان ادبی، از سطوح مختلف آوایی، واژگانی و نحوی زبان عامیانه استفاده می کند. شاعران شعر گفتار علاوه بر واژگان، اصطلاحات و کنایات و ضرب المثل های عامیانه، اصوات محیط پیرامون خود را نیز برای غنا بخشیدن به زبان شعرهایشان به کار می گیرند.

تمرکز موضوعی تاریخ نگاری اسلامی بر اساس میراث موجود، بر تاریخ سیاسی است. مسئله ی قدرت نیز محور اصلی تاریخ سیاسی است. از آن جا که هدف تاریخ نگاری اسلامی از مرور تاریخ، تولید عبرت به معنای عبور از ظاهر امور و درک باطن آن هاست، بنابراین، گزارش چگونگی ظهور و افول حکومت ها و کنش های سیاسی حاکمان به عنوان موضوع متون تاریخ نگاری اسلامی، بازسازی منطق تحول و تداوم قدرت در تاریخ اسلام است. به نظر مؤلفان، بایسته است گزارش تاریخ حکومت های ایران باستان توسط مورخان مسلمان، در راستای تولید همین مفهوم و در ذیل حکمت سیاسی ایران شهری فهمیده شود. هرچند تاریخ این دوران به صورت رویه ای عمومی در آثار متعدد تاریخ نگاری اسلامی آورده شده است، اما در آثار مسعودی، این مفاهیم از جایگاهی ویژه برخوردار است و پرسش مقاله نیز شناسایی این جایگاه است. در این مقاله، براساس ره یافت هرمنوتیک، تلاش می شود فهم مسعودی از وضعیت خلافت/تمدن اسلامی بر پایه ی معانی عبرت آمیز و دلالت های گزارش های تاریخی وی برای فرهنگ سیاسی معاصرش بازخوانی شود. نتیجه ی بررسی انتقادی مذکور به این گزاره منتج شد که بازخوانی/گزارش تاریخ ایران باستان در آثار مسعودی، در راستای فهم میراث حکمت سیاسی ایران شهری برای نقد وضع موجود خلافت و تمدن اسلامی است، که به نظر مسعودی در وضعیت زوال قرار داشته و ارائه ی راه کاری بر مبنای جایگاه عدالت در ملک داری ایران شهری، برای خروج از این وضعیت بوده است؛ الگوی عملی ای که در مفهوم عدالت انوشیروانی متجلی می شده است.

مفهوم عدالت در اندیشه ی سیاسی اسلام دوره ی میانه، مبتنی بر حفظ نظم جامعه و عمل سیاسی فضیلت محور و اخلاقی بوده است. بر این اساس، مهم ترین وظیفه ی فرمانروا مقابله با گروه هایی بود که نظم جامعه را، به خصوص از لحاظ عقیدتی، برهم می زدند، و این امر نمادی از عدالت پیشگی وی تلقی می شد؛ شیوه ی عملی که انوشیروان بر اساس آن، به دلیل سرکوب بدعت مزدکیان، در متون تاریخ نگاری اسلامی، دارنده ی این شاخص نشان داده می شود. به نظر می رسد برجستگی جایگاه انوشیروان در سنت تاریخ نگاری اسلامی از این زاویه قابل تبیین است؛ چرا که متون تاریخ نگاری اسلامی دارای کارکرد سیاسی و فرهنگی در قالب عبرت آموزی هستند. هرچند شاخصه های دیگری غیر از سرکوب بدعت مزدکیان توسط وی، در این انتخاب اهمیت داشته است. در این مقاله، سعی شده است با بررسی شیو ه ی انعکاس شخصیت انوشیروان در متون تاریخ نگاری اسلامی، بر اساس مبانی نظری رهیافت هرمنوتیک، از کارکرد عبرت آموزی متون تاریخ نگاری اسلامی رمزگشایی گردد و رابطه ی آن با بازنمایی شخصیت انوشیروان به عنوان نماد عدالت، در متون تاریخ نگاری اسلامی نشان داده شود. به دیگر سخن در این مقاله تلاش برآن است تا نشان داده شود که تبدیل انوشیروان به نماد عدالت در سنت تاریخ نگاری ایرانی- اسلامی، به دلیل واقعی بودن شخصیت انوشیروان، آن گونه که متون تاریخی گزارش می دهند، نیست؛ بلکه بر اساس برداشتی است که مورخان مسلمان از مفهوم عدالت داشته اند؛ و بر همین مبنا، شخصیت انوشیروان را به عنوان نمادی از الگوی عدالت در سنت تاریخ نگاری اسلامی بازنمایی کرده اند.

با انقلاب مشروطه، شعر حضور بیشتری در میان عوام یافت و شاعران، شعارها و پیام¬¬های انقلابی را در قالب زبان ساده عامیانه برای آگاهی و تشویق مردم به کار گرفتند. نیما نیز از زبانی نزدیک به زبان گفتار در آثار خود بهره جست. پس از او شاگردانش، به ویژه فروغ فرخزاد شعر را به گفتار طبیعی نزدیک کردند؛ بنابراین آنچه را که در دو دهه اخیر به آن \""شعرگفتار\"" می¬گویند، محصول شعرِ بعد از فروغ است. مدعیان این نوع شعر معتقدند با اتکا بر زبان روزمره و بهره¬گیری از وزن طبیعی کلام¬، آثاری می¬آفرینند که لحن¬گفتار بر آن حاکم است و چنان وا می نمایند که گویی برای مخاطب حاضر سخن می¬گویند. اما بعضی از آنها در هماهنگی با شیوه شاعران موج نو و حجم، با زبان¬گفتار رفتاری نامتعارف کرده¬اند و به نوعی آشنایی¬زدایی افراطی در زبان دست زده اند. بدین سبب می¬توان شعرگفتار را به دو دسته معناگرا و معناگریز تقسیم کرد. نتیجه بررسی¬ها نشان می¬دهد که وجوه تمایز این نوع شعر از سایر جریان¬های شعری معاصر، هنوز در حدی نیست که بتوان آن را یک جریان مستقل شعری به شمار آورد.