مجید حاجی تبار

شهریاران تبرستان پیش از تصرف منطقه از سوی اعراب مسلمان به طور مستقل سکه ضرب می کردند. نقوش کلی سکه ها شباهت بسیاری به مسکوکات ساسانیان دارد، ولی وزن، اندازه، مضامین کتیبه ها و تصاویر در آن با درهم های ساسانی متفاوت است. تاریخ گذاری آنها برخلاف دوره ساسانی (براساس تاریخ آغاز سلطنت هر پادشاه) مبتنی بر سالروز درگذشت یزدگرد سوم است. این تغییرات در سکه های ولات عباسی بیشتر مشهود و گونه های مختلفی از آنها شناسایی شده است. در این پژوهش سعی شده مسکوکات عصر انتقال، گونه های متفاوت سکه های اسپهبدان و ولات عرب شناسایی و از هم تفکیک شوند. نتیجه پژوهش نشان می دهد شاهان مستقل و ولات عباسی به لحاظ نوشتاری و نقوش و علائم بیش از یک گونه سکه داشته اند. این پژوهش با رویکرد تاریخ فرهنگی و با ابزار گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و سنجش سکه ها در موزه ها و مجموعه ها انجام شده است.

پس از مرگ ابوسعید(716-736 ق)، آخرین ایلخان بزرگ مغول، سربداران(737-783 ق) از میان قیام های تاثیر گذار گروه های محلی، موفق به تشکیل حکومت گردیدند که با توجه به شرایط پیش رو، در دوره های مختلف حکومتشان سیاست مذهبی متفاوتی در پیش گرفتند. این پژوهش با استفاده از نشانه شناسی سکه ها تلاش دارد بدین پرسش پاسخ دهد که سیر تطور سیاست مذهبی سربداران چگونه بوده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که در سال های آغازین، سکه های شاهان مغولی خراسان به نشانه پذیرش استیلای دولت ایلخانی در قلمرو سربداران رایج بوده و در دوره ی دوم؛ سربداران سکه های بی نام به طراز اهل تسنن ضرب کردند که حکایت از سیاست مدارا و مصلحت اندیشی آنان دارد. سکه های سومین دوره، مظاهری از نظام دین سالار بنیادگرا (تئوکراسی رادیکال) است و گاه چنان اغراق شده که نام حضرت مهدی(عج) با عنوان سلطان محمد المهدی آمده است. اصطلاحی که در میان شیعیان اثنی عشری مقبول نبوده و نیست.

مسکوکات اسپهبدان دابویی و ولات عباسی عاملی مؤثر در شناخت اوضاع فرهنگی و اجتماعی تبرستان در سده های اول و دوم هجری است. با سقوط ساسانیان در سال 651 میلادی، تبرستان تحت نظر دابویه (حک. 681-711 م.) به استقلال رسید. پس از دابویه، فرزندش فرخان (712-731 م.) و نوادگانش دات برزمهر (731-741 م.) و خورشید (741-762 م.) در این خطه سکه زدند، سکه هایی که جز در وزن و ابعاد (نصف وزن سکه های ساسانی را داشتند) و شیوه ی تاریخ گذاری (بر مبنای سالروز مرگ یزدگرد سوم بودند) سبک ساسانی داشتند و اوضاع فرهنگی و اجتماعی تبرستان را بازتاب می دادند. با تصرف تبرستان توسط منصور عباسی در سال 144 هجری، ولات عباسی اسلوب پیشین را حفظ کردند. این بررسی سعی دارد به این پرسش پاسخ گوید که اهمیت نگاره ها و کتیبه های مسکوکات در شناخت اوضاع اجتماعی و فرهنگی تبرستان در چیست؟ برآیند این پژوهش که با رویکرد مطالعات سکه شناختی و با بررسی عینی مسکوکات موزه های بانک سپه، سمنان، آستان قدس، بابل، ملک و ملی ایران و مطالعه تطبیقی کتابخانه ای به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد کتیبه ها با مضامین نیایشی و طلب خیر و پیام آئینی حاکمیت نیکی بر شر، استفاده تعمدی از خط پهلوی به نشانه پیوستگی با آئین زرتشت، نقوش و علائم نمادین به پیروی از سنت های ساسانیان و باورهای زرتشتی چون هلال ماه برای آناهیتا، ستاره برای تیشتر، آتش برای نور و اَهورامزدا انعکاسی از شرایط فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه تبرستان بوده اند.

آلیاژ مفرغ مدت ها پیش از عصرآهن (1500-550 پ م) درساخت انواع اشیاء فلزی ازجمله انواع سلاح استفاده شده و در عصر آهن II با فراگیر شدن کاربرد آهن، بسیاری از رزم افزارها با تلفیق دو فلز مفرغ و آهن ساخته شده است. از انواع جنگ افزارهای این دوره شمشیرهایی با قُبه متمایز و شکاف دوبخشی به شکل لاله گوش و برش های متقاطع و قبضه سه قمستی (قبه، دستگیره و نگهدارنده) وتیغه با زاویه 90 درجه موسوم به فیل گوش یا گوشی شکل است. این شمشیرها، غالباً از دو فلز آهن و مفرغ به شیوه چکش کاری و قالب گیری ساخته شده و تیغه و زبانه از آهن و محافظ (نگهدارنده) به شکل U یا Y معکوس و دسته از مفرغ است. میانه قبه با چند شکاف و برجستگی دایره ای، فضایی شبیه به زین اسب شکل گرفته و حاشیه بین تیغه و محافظ با جوش نرم به هم متصل شده است. این پژوهش به شیوه بررسی عینی داده ها برای شناخت فناوری و گونه ها و مطالعات تطبیقی کتابخانه ای و اسنادی انجام گرفته است. ویژگی های فنی، حوزه فرهنگی وجغرافیایی ساخت، بازه زمانی به کارگیری و ریخت شناسی دسته ها و تیغه ها، جُستارهای تحقیق است. مجموعه ای متشکل از 30 شمشیر با دسته فیل گوش از مجموعه موزه های بنیاد مستضعفان دستمایه پژوهش حاضر است. برآیند پژوهش نشان می دهد شمشیرها در عصر آهن II و حوزه فرهنگی شمال و شمال غرب و غرب ایران تا قفقاز ساخته و پرداخته شده است. نه گونه اصلی بر مبنای ریخت شناختی و تفاوت در بلندا و پهنا و برجستگی میانه تیغه و اختلاف قبه و دستگیره و نگهدارنده قبضه شناسایی شده و گونه 1 و2 به دو زیرگونه تقسیم شده است.