حسین پورنادری

بیان مسئله: کشور امروزی ارمنستان، که بخشی از اورارتوی باستانی است، اولین سرزمینی است که مسیحیت را به طور رسمی پذیرفت، قدیمی ترین کلیساها را ساخت و معابد قدیمی را به کلیسا تبدیل کرد. با کوچ ارامنه و همزمان با برپایی جلفای اصفهان در دوره شاه عباس اول، بنای کلیساها با برخورداری از تجربه های کهن و با فرمان عدم تعارض با ابنیه پایتخت به شکل دیگری به منصه ظهور رسیدند. به نظر می رسد در سابقه پژوهش های محققان درباره کلیساهای جلفای نو، به معماری و مناسبات فرهنگی بستر جدید توجه کافی نشده است. شناخت روند نزدیک شدن معماری مذهبی ارامنه جلفا به معماری اصفهان و بهره گیری از نتایج آن در طرح های مرمت شهری خصوصاً در محله جلفا ضرورت این پژوهش است. هدف: پژوهش، با هدف شناخت ساختار کالبدی-فضایی و تحولات ریختی بنای اصلی کلیساهای جلفای نو در تعامل با معماری اصفهان، در جست وجوی پاسخ به این پرسش است که تحولات ریخت شناختی ساختمان اصلی کلیساهای جلفای نو چگونه بوده است؟ کدام گونه مولد و آغازگر پیشرفت طرح های بنای کلیسایی بود؟ در روند تحولات ریختی کلیساها، چگونه معماری ساختمان اصلی کلیساها به معماری اصفهان نزدیک شد؟ روش: پژوهش با روش تفسیری-تاریخی انجام شد و داده ها، با توجه به مدارک و اسناد موجود و برداشت های میدانی، گردآوری شده اند. نتیجه گیری: نتیجه پژوهش حاکی از الزام به رعایت گونه ای محدودیت در فرم تبیین شده بنای کلیساهای ارمنی است. وجود گونه مولد و تأثیرپذیری از تکنیک های معمارانه دوره شاه عباس اول در سیر تحولات ریختی تأیید می شود. در مقایسه با معماری شاخص اصفهانِ این دوره، تحولات ریخت شناختی ساختمان اصلی کلیساها نشانه گرایش به ایرانی شدن سبک معماری دارد. کلیسای گئورگ مقدس اولین بنای کلیسایی با ویژگی های معماری ایرانی است که امکان تحولات کالبدی-فضایی بعدی را فراهم کرد. ساختار کالبدی-فضایی کلیساهای مریم مقدس و بتخهم مقدس با مساجد شیخ لطف الله و جامع عباسی قابل مقایسه است و بخشی از چگونگی تحولات در گونه مولد را به خوبی نشان می دهند.

مدرسه خان شیراز یکی از مهم ترین مدارس دوره صفوی است که از نظر معماری و تزیینات معماری، خصوصا کاشی کاری حائز اهمیت است. یکی از خصوصیات بارز در تزیینات کاشی کاری این بنا، وجود نقوش متفاوت با سبک های مختلف است. با توجه به تاریخ ساخت بنای این مدرسه و تنوع در نقوش و رنگ های استفاده شده در تزیینات کاشی کاری آن، این سوال مطرح می شود که آیا این تزیینات مربوط به دوره صفوی هستند و یا در دوره های بعد به بنا الحاق شده اند؟ همچنین ویژگی های نقوش موجود در تزیینات کاشی کاری این بنا با کدام بناها همخوانی دارد؟ هدف اصلی این پژوهش معرفی، طبقه بندی و بررسی نقوش واقع در تزیینات کاشی کاری مدرسه خان شیراز است. رویکرد این پژوهش توصیفی، تطبیقی است و اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد بیشترین حجم از تزیینات معماری مدرسه خان شیراز متشکل از کاشی های هفت رنگ قاجاری و معاصر با نقوش گیاهی، حیوانی، هندسی و کتیبه است که به مرور زمان جایگزین تزیینات دوره صفوی در این بنا شده اند. حجم اندک تزیینات باقی مانده از دوره صفوی نیز به دلیل هم زمانی ساخت مدرسه خان با بنا های مهمی چون مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام اصفهان، تأثیراتی را از این بناها، خصوصا مسجد شیخ لطف الله پذیرفته است.

هسته اولیه محله جلفای اصفهان با حمایت شاه عباس اول (996-1038ق) توسط تجار و افراد سرشناس ارمنی ساخته شد و به تدریج توسعه و اعتبار یافت. این محله بزرگ که در گزارش جهانگردان از آن با عناوین «شهرک»، «دهکده» و «محله» یاد شده، در تنوع و ترقی پایتخت نقش مؤثر داشت. شکل هندسی و ساختار آن با بخش هایی از توسعه پایتخت قابل مقایسه و حاکی از گونه ای تأثیرپذیری و تأثیرگذاری است. شناخت شکل این ساختار به عنوان منابع الهام بخش و اثرگذار در همبستگی بیشتر طرح های شهری از جمله مرمت شهری جلفای نو می تواند پرکاربرد باشد. این پژوهش در پی پاسخ دادن به این پرسش است که اصول مشترک توسعه و ساختار کالبدی-فضایی پایتخت و جلفای نو چه بوده است؟ بررسی ریخت دو ساختار کالبدی-فضایی اصفهان و جلفای نو در مقام پایتخت شاه عباس اول، شناسایی اصول مشترک و تبیین آن اصول، هدف پژوهش است. این پژوهش در چارچوب مطالعات کیفی و روش آن تاریخی-تفسیری و تحلیلی است. گردآوری داده ها از مطالعات پژوهش های معاصر، متون و اسناد تاریخی حاصل شده است. یافته های پژوهش، اصول پنج گانه ای را از شواهد ساختاری و متون تاریخی استخراج می کند که شامل لایه های متعدد مؤثر بر ریخت ساختارهای مذکور و همبستگی میان اجزا آنها است. نتیجه پژوهش حاکی از وجود ارتباط معنایی ساختاری میان هر دو بخش به عنوان جزءهایی از یک طرح کلی است. هسته اولیه محله جلفای اصفهان با حمایت شاه عباس اول ( 996 - 1038 ق ) توسط تجار و افراد سرشناس ارمنی ساخته شد و به تدریج توسعه و اعتبار یافت این محله بزرگ که در گزارش جهانگردان از آن با عناوین « شهرک » ، « دهکده » و « محله » یاد شده، در تنوع و ترقی پایتخت نقش مؤثر داشت شکل هندسی و ساختار آن با بخش هایی از توسعه پایتخت قابل مقایسه و حاکی از گونه ای تأثیرپذیری و تأثیرگذاری است شناخت شکل این ساختار به عنوان منابع الهام بخش و اثرگذار در همبستگی بیشتر طرح های شهری از جمله مرمت شهری جلفای نو می تواند پرکاربرد باشد این پژوهش در پی پاسخ دادن به این پرسش است که اصول مشترک توسعه و ساختار کالبدی -فضایی پایتخت و جلفای نو چه بوده است؟ بررسی ریخت دو ساختار کالبدی -فضایی اصفهان و جلفای نو در مقام پایتخت شاه عباس اول، شناسایی اصول مشترک و تبیین آن اصول، هدف پژوهش است این پژوهش در چارچوب مطالعات کیفی و روش آن تاریخی -تفسیری و تحلیلی است گردآوری داده ها از مطالعات پژوهش های معاصر، متون و اسناد تاریخی حاصل شده است یافته های پژوهش، اصول پنج گانه ای را از شواهد ساختاری و متون تاریخی استخراج می کند که شامل لایه های متعدد مؤثر بر ریخت ساختارهای مذکور و همبستگی میان اجزا آنها است نتیجه پژوهش حاکی از وجود ارتباط معنایی ساختاری میان هر دو بخش به عنوان جزءهایی از یک طرح کلی است .

رون معماری یکی از نظریات مطرح پیرنیا است که معماری سنتی اصفهان و میدان نقش جهان را به دلیل شرایط اقلیمی، در راستای مشخصی می داند. هدف این پژوهش بررسی میزان درستی آن است تا ضمن نقد و بررسی یکی از نظرات پیرنیا و شناخت زوایای دیگری از معماری و شهرسازی سنتی ایران، بتوان شرایط اقلیمی اصفهان را نیز از نظر طراحی معماری شناسایی نمود. آیا به راستی میدان نقش جهان با درنظرگرفتن رون اصفهانی و شرایط اقلیمی طراحی گردیده و معماری سنتی اصفهان در راستای این رون است؟ در این پژوهش با روشی کیفی-تحلیلی به بررسی اقلیم و نظرات مختلف درباره راستای میدان و عوامل مؤثر بر آن پرداخته شد و با روشی کمّی، فراوانی خانه های تاریخی اصفهان در این جهت گیری به دست آمد. نتایج نشان می دهد که اقلیم تأثیر چندانی بر جه تگیری میدان نداشته و اگرچه رون اصفهانی بهترین جهت گیری برای اصفهان است، اما این راستا در معماری سنتی اصفهان از فراوانی چندانی برخوردار نمی باشد.

توجه به رفاه و امنیت کاروانیان در طول تاریخ ایران باعث بنیان بناهای کاروانسرا و عناصر وابسته آن، برای برطرفکردن نیازهای ارتباطی و اقتصادی شد. کاروانسراها به دو گونه؛ برون شهری و شهری تقسیمبندی میشوند. شکوفایی کاروانسراهای ایران در دوره صفویه مرهون ایجاد امنیت، گسترش ارتباطات با کشورهای اروپایی و هند از طریق زمینی یا دریایی و توسعه تجارت داخلی و خارجی است. در این دوره رونق تولید و بازرگانی به خصوص در اصفهان، پایتخت صفویان، سبب استقرار کاروانسراهای شهری به عنوان عنصری منسجم در ساختار بازار اصفهان شد. براین اساس، بازار و کاروانسراها در پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر قرار گرفته و تنوع فضایی گستردهای را به وجود آوردند. ازاینرو، مطالعه درباره کاروانسراها که با گذشت زمان نقش اولیه خود را به تناسب نیازهای بازار و خدمات آن از دست دادند، از اهمیت خاصی برخوردار است. پژوهش حاضر درپی پاسخ به این پرسش است که چه تغییراتی در کاروانسراهای صفوی بازار اصفهان رخ داده است. براین اساس، با بهرهگیری از مطالعات کتابخانهای و میدانی و استفاده از روش قیاسی گونه هایی از این کاروانسراها را بر پایه پاسخدهی به نیازهای فردی و اجتماعی تاجران و کاروانیان بررسی و مقایسه و الگوهای رایج در کاروانسراها را با توجه به کارکردهای اقامتی- تجاری آنها بازشناسی کرده است. بازشناسی این ایده ها میتواند در طراحی فضاهای تجاری متناسب با نیازهای امروزی بازار کمک کند. این کاروانسراها از نظر دوره ساخت به سه گونه؛ آغازین، میانی و پایانی تقسیم شدهاند. باوجود مشابهتی که کمابیش در بیشتر گونه های کاروانسراهای صفوی بازار اصفهان دیده میشود، تفاوتهایی نیز در این آثار ازلحاظ ارتباط ساختاری با بازار و عناصر شهری آن، ترکیب فضایی کاروانسراها، وسعت، فرم خارجی و نوع ورودیها، میانسراها، ایوانها، ایوانچه ها، رواقها، حجره ها و نیز تنوع فضایی کاروانسراها دیده میشود.

استمرار تجارب در معماری گذشته ایران، همواره به شکل سنتی وجود داشته است. حفظ و تداوم این سنت ها در راستای پاسخگویی به نیازهای جدید، پایه ای برای نوزایی آثار بدیع و در عین حال مورد پذیرش جامعه بود. پل های تاریخی اصفهان، نمونه ای از تکوین و تکامل چنین روندی است که در دوره صفویه به اوج شکوفایی رسید این شکوفایی که با مرمت پل های گذشته و احداث پل های جدید همراه بود، به دلیل رونق تجارت، پایتختی اصفهان و گسترش شهر به سمت رودخانه زاینده رود ایجاد شد. در میان این پل ها، پل خواجو دارای کالبد متفاوتی نسبت به دیگر پل های اصفهان است که به همین دلیل در این پژوهش به آن توجه ویژه شده است. سؤالات اصلی نیز پیرامون چگونگی شکل گیری این پل (خواجو) با توجه به تجربیات و ایده های رایج در پل های منطقه شکل گرفت. برای پاسخگویی بهتر با نگاه به سه معیار کارکرد، کالبد و سازه، سنت های مؤثر و چگونگی تداوم آنها در شکل گیری پل خواجو شناسایی شدند. باید توجه داشت که تحولات جوامع انسانی و توجه بیش از حد به جابه جایی سواره در دهه های اخیر، سبب افت کیفیت فضایی پل شده و مفهوم پل را به عاملِ ارتباط دهنده دو نقطه تقلیل داده است. به همین دلیل، مناسب است که با توجه به نمونه های گذشته، در کنار توجه به ساختار سازه ای پل های جدید، به نقش و مفهوم پیاده نیز توجه شود. این پژوهش که براساس مطالعات تطبیقی و به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام پذیرفته، نشان می دهد، آن چه سبب ارزش پل خواجو شده، نگاهی است که به انسان پیاده دارد؛ انسانی که راه می رود، تفکر و تماشا می کند، می شنود، می آساید و به تفریح می پردازد. کالبد این پل، به همه این نیازها پاسخ داده و شرایط مناسبی را برای بروز آنها فراهم آورده است. از آن جا که امروزه بیش از گذشته، نیاز به چنین تفکری در طراحی وجود دارد؛ تجربه پل خواجو احتمالاً می تواند در طراحی پل ها و دیگر بناهای معماری مؤثر واقع شود.

اگرچه آگاهی اندکی از وضعیت فراگیری دانش در ایران پیش از اسلام در دست می­باشد، با ورود اسلام به ایران، دانش­اندوزی که این بار با دین پیوندی مستحکم داشت، در این سرزمین به شکوفایی می­رسد. بر اساس سنت وعظ و خطابه پیامبر(ص) به یارانش، نخستین مکانی که در سده ­ های نخستین اسلامی به منظور آموزش مورد استفاده قرار می­گرفت، مسجد بود. با اینکه در دوره ­ های بعد، مدارس مستقل به وجود آمدند، به دلیل آموزش دینیِ مدارس، دوباره پیوند مسجد و مدرسه به گونه­های مختلف شکل می­ گیرد و مسجد ـ مدرسه در معماری اسلامی مطرح می­شود، اما به این گونه­ معماری تاکنون بسیار کم پرداخته شده است. اینکه دو فضای آموزشی و نیایشی در دوره­های مختلف معماری اسلامی ایران چگونه با یکدیگر ارتباط داشته­اند، و مسجد ـ مدرسه چه ویژگی هایی دارد که از دیگر گونه­های ترکیبی متمایز می­شود، به طور دقیق و کامل شناخته شده نیست. شناخت چگونگی پیوند این دو فضا در دوره ­ های مختلف مدّ نظر این پژوهش است و اینکه این پیوند چه گونه­هایی را دربرداشته و در کدام یک از این گونه­ها ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی کامل تر برقرار می­شود که بتوان واژه مسجد ـ مدرسه را برای آن به کار برد؛ بنابراین در این نوشتار، سیر تحول ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی و گونه­های مختلف ساختارهای فضایی آن در معماری اسلامی ایران مورد بررسی قرار می­گیرد. این پژوهش از نوع کاربردی و توسعه­ای بوده و در آن از مطالعات کتابخانه­ای و میدانی بهره گرفته شده است. در پایان، گونه­های مختلف فضاهای ترکیبی آموزشی و نیایشی به ترتیب بیان می­گردد و بر اساس جدول­های مربوط، دسته­بندی شده و کامل­ترین آن ها با معیارهای مطرح شده در نوشتار به عنوان مسجد ـ مدرسه شناخته می شود. مسجد حکیم اصفهان به عنوان نخستین بنایی دانسته می­شود که در آن، دو فضا به طور کامل ترکیب گردیده و در دسته­بندی­های پایانی، روند تکاملی ترکیب دو فضای آموزشی و نیایشی در معماری اسلامی ایران تا ساخت گونه مسجد ـ مدرسه و فراوانی آن در دوره قاجار نشان داده می­شود.

این مطالعه به بررسی ترجیحات دانشجویان خوابگاهی در مورد انواع خوابگاه ها و شرایط محیطی آن ها از دو نقطه نظر معماری و روانشناسی محیطی، پرداخته است. جامعه آماری این تحقیق از بین 201 دانشجو (81 مرد و 120 زن) که در 4 خوابگاه ساکن بودند، تشکیل شده است. دانشجویان پرسشنامه ای محقق ساخته را شامل 4 گروه سوال که عبارت بودند از اطلاعات فردی، ترجیحات دانشجویان در حوزه محیط و معماری، نوع خوابگاه فعلی و نوع خوابگاه ترجیحی و مبانی روانشناسی محیط پاسخ دادند. نتایج نشان داد که اکثر دانشجویان، خوابگاه نوع سوییتی را به لحاظ معماری و داشتن خلوت شخصی برای سکونت ترجیح می دهند، حال آنکه در وضعیت کنونی میزان سرزندگی و روابط اجتماعی در خوابگاه های نوع راهرویی بیشتر است. از نظر مقطع تحصیلی و نوع اتاق ترجیحی نیز تفاوت معنا دار مشاهده شد، بدین ترتیب که دانشجویان تحصیلات تکمیلی اتاق تک نفره را ترجیح می دادند. از بین شاخص های روانشناختی مورد بررسی این نتیجه به دست آمد که حس برقراری روابط اجتماعی و میزان سرزندگی در خوابگاه های راهرویی از خوابگاه های سوییتی بیشتر است. از نظر ترجیح برای انتخاب هم اتاقی بین دانشجویان زن و مرد تفاوت معنادار مشاهده شد، اولویت دانشجویان مرد هم اتاق بودن با دانشجوی هم رشته و هم مقطع بود. به طور کلی نتایج پژوهش نشان داد دانشجویان بدون توجه به هزینه، نوع خوابگاه را براساس بیشترین فضای شخصی، کمترین ازدحام و شرایط مناسب برای مطالعه و استراحت انتخاب می کنند. با توجه به ترجیحات دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی و در نظر گرفتن شرایط سنی و هیجانی آنها دو الگوی متفاوت برای طراحی خوابگاه های دانشجویان تحصیلات تکمیلی و مقاطع پایین تر پیشنهاد می شود.

مجموعه علی قلی آقا از مهم ترین مجموعه های دوره سلطان حسین است. برخلاف آثار مشابه این دوره، که در نقوش «سردر» از نقش مایه های مورد علاقه جامعه شیعی استفاده شده اند، در این «سردر» جز آیات قرآنی، اشاره مکتوب و یا نشانه هایی چون نام علی (ع) ملاحظه نمی شود، ولی در بطن نقوش عاری از آن علائم در «اسپرهای» سردر این نام پنهان نگاه داشته شده و ناظر تنها با جست وجو و کنجکاوی عمیق می تواند به آن دست یابد. علت این امر، به نظر می رسد پاره ای ملاحظات روان شناختی مبتنی بر ویژگی های تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی این دوره باشد که به زبان رمز و تمثیل ارائه شده است. هدف این نوشتار، در این مرحلهبه دست آوردن «نمونه» 3 ای از زبان رمزی است که به «مؤلفه های معماری» تبدیل شده است. این پژوهش متکی بر تجربه ها، مطالعات میدانی نگارنده و نیز مطالعات تطبیقی است و روشن ساختن، نقوش استفاده شده در سردر، مبتنی بر نظام کاربرد نقوش، هندسه، و اعداد یا رمزهایی است که متفکران این دوره، در این اثر بر جای گذاشته اند و تناسبات معماری « سردر» را بر آن استوار کرده اند.

هدف از انجام این پژوهش، بررسی برخی از شاخص های روان شناسی محیطی در بین دانشجویان خوابگاهی و ارتباط آن ها با موضوع جنسیت، مقطع تحصیلی و نوع خوابگاه می باشد. نمونه ی مطالعه ی این پژوهش شامل 201 دانشجو از 8 خوابگاه دانشگاه علوم پزشکی شیراز در رشته ها و مقاطع گوناگون تحصیلی می باشد که از این بین، 81 نفر دانشجوی مرد و 120 نفر دانشجوی زن بوده اند. ابزار پژوهش برای گردآوری داده ها، پرسشنامه ای چهار بخشی شامل پرسش هایی در مورد رضایت مندی دانشجویان از وضعیت کنونی خوابگاهشان بود. نتایج نشان داد که رابطه ای معنادار بین شاخص های روان شناختی و جنسیت، مقطع تحصیلی و نوع خوابگاه محل سکونت دانشجویان، وجود دارد. به طور خلاصه، به عنوان نتیجه گیری، جنسیت، مقطع تحصیلی و نوع خوابگاه محل سکونت از جمله عناصری هستند که لزوما باید در طراحی خوابگاهها در نظر گرفته شوند چرا که این عناصر بر برخی از شاخص های روان شناختی دانشجویان از جمله احساس آرامش، احساس ازدحام، احساس برخورداری از خلوت شخصی، احساس فرصت و قلمروپایی، حس حضور در خانه و غیره، تاثیر گذارند. هم چنین، بر اساس نتایج بدست آمده از این پژوهش، پیشنهادهایی جهت بهینه شدن شرایط زندگی خوابگاهی در طراحی های آینده ارایه شده است.