ابراهیم بوچانی

میرزاملکم خان ناظم الدوله از جمله روشنفکرانی است که با نگارش رساله های متعدد در زمینه های سیاسی، فرهنگی و آموزشی در بیداری اجتماعی ایرانیان سهمی به سزا داشته است. درباره وی و در خدمت یا خیانت او قضاوت های گوناگونی شده است که این داوری های متفاوت و حتی متضاد تا حدودی به نحوه نگرش رسمی جامعه در باب ورود افکار جدید مربوط می شود. ملکم خان در زمینه علت شناسی پریشانی احوال ایرانیان و راه نجات آنان مکتوبات فراوانی دارد. یکی از جنبه های پرمحتوای افکار او، توجه به مسائل آموزشی و فرهنگی است. او در خلال رساله هایش، ترقی غرب را در ترویج علوم و باسوادی مردم می دانست و عقب ماندگی ممالک اسلام را در بی سوادی و علت بی سوادی را در مشکلات الفبا و خط جستجو می کرد. مقاله حاضر به بررسی آراء آموزشی ملکم خان می پردازد و محور اندیشه های انتقادی او، که همان اصلاح الفبا و عرفی شدن نظام آموزشی است، دیگر مساله ای است که مورد واکاوی قرار می گیرد.

طالبوف تبریزی ازجمله دگراندیشان دوره قاجار بود که آثار گوناگونی تألیف کرد و در خلال آثارش به بازگویی نظرهای خود پرداخت. از جنبه های پرمحتوای افکار او، اندیشه های آموزشی اوست. طالبوف به گفتمان حاکم بر نظام آموزشی ایران عصر قاجار ایراداتی اساسی می گرفت و همین مسئله باعث شد که در لابه لای کتاب های خود با مقایسة نظام آموزشی ایران با دیگر کشورها به انتقاد از نظام آموزشی موجود بپردازد. مقالة حاضر به بررسی آرای آموزشی طالبوف می پردازد. مقایسة نظرهای آموزشی وی با دیگر متفکران هم عصرش مطلب دیگری است که در خلال این مقاله به آن توجه می شود.

گفتمان حاکم بر نظام آموزشی ایران قبل از مشروطه، گفتمانی سنّتی بود و بیشتر تحت نفوذ نهادهای حاکم بر جامعه قرار داشت. این نهادها بنابر ماهیت خود با تحوّل در نظام آموزشی، مخالفت می ورزیدند؛ امّا مشروطه بر نظام آموزشی، مؤثّر افتاد. مجلس اوّل و دولت های هم عصرش با تصویب قوانین و سیاست گذاری های مرتبط با نظام آموزشی، فرصتی مناسب، قانونی و مستقل از خواست طبقات حاکمه را برای احداث مدارس و فعّالیت های فرهنگی فراهم کردند. انجمن های ایالتی و ولایتی و انجمن های ملّی نیز با تلاش گسترده ای که در مناطق مختلف داشتند، توانستند مدارسی را با برنامه های نوین آموزشی احداث کنند و به نشر دانش و توسعه معارف همّت گمارند. نگارنده در این مقاله تلاش دارد تا قانون گذاری های نهادهای رسمی و غیررسمی برآمده از مشروطه (مجلس، دولت و انجمن ها) را در راستای استقرار گفتمان نوین آموزشی مورد واکاوی و تأمّل قرار دهد.