فرانک نظری

در این بخش چند سند را که مربوط به جریان‌ها و جناح‌های مختلف و درگیر در جنبش مشروطیت است، با هم مرور می‌کنیم: سند شماره یک، خواسته‌های علمای متحصن در حضرت عبدالعظیم را بیان می‌دارد. سند شماره 2، مربوط به درخواست مجلس شورای صدر مشروطه از شیخ‌فضل‌الله نوری است برای اصلاح و تکمیل متمم قانون اساسی مشروطیت. سند شماره 3، دفاعیه علمای متحصن در برابر تهمت‌ها و دروغ‌هایی است که جناح سکولار به آنان می‌بستند. سند شماره 4، اصل پیشنهادی شیخ شهید به مجلس است درباره هیات علمای طراز اول ناظر برقوانین مجلس. سند شماره 5 ، سند ذلت ابراهیم زنجانی (دادستان بدنام دادگاه شیخ شهید) را به نمایش می‌گذارد که به تمنای اندک احترامی از مقامات دولتی در زنجان از رضاخان درخواست یک دستخط تاییدآمیز را می‌نماید سند شماره 6 ، که آن را سند بردگی می‌خوانیم، مربوط به فتوای سراسر ذلت تقی‌زاده است آنجا که به ایرانیان افاضه می‌فرماید که باید «ظاهرا و باطن و جسما و روحا، فرنگی‌مآب شوند و بس.» اما همو که از افراطی‌ترین چهره‌های جریان مشروطه سکولار و غربی است (سند شماره 7:) مطابق این سند تقی زاده در اواخر عمر و در دوران پختگی نسبی ، از آن مواضع عدول می‌کند و در مجله یغما به خطای خویش اعتراف می‌نماید.

استاد مطهری در طول حیات پربار خویش، به دور از هر گونه غوغاگری، منشوری چندپهلو از فعالیت‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در کارنامه خود به ثبت رسانده که عمق آن حتی از نگاه دوستان ایشان نیز مخفی مانده بود و فقط ساواک که کلیه تحرکات ایشان را به دقت تحت نظر داشت، از ژرفا و گستره آن مطلع بود.

آنگاه که آیت‌الله کاشانی در زمستان سال 1299 به ایران بازگشت، آیت‌الله‌العظمی سید ابوالحسن اصفهانی با ارسال نامه‌ای به اطلاع مومنین رساند که کاشانی از هر جهت شایسته و به صفات حمیده آراسته و در دیانت و درستکاری کم‌نظیر است و «متدینین، وجود محترم آن جناب را مغتنم» بدانند (سند شماره 1)‌