تقی رجبی

ویژگی‌های خاص واژگان شیمی لزوم نگاهی تخصصی به نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی را دو چندان می‌کند. از آنجا که هم نمایه‌ساز و چکیده‌نویس شیمی و هم کاربر جوینده اطلاعات شیمی نیازمند زبان و محیط خاص ذخیره و جستجوی‌اطلاعات شیمی می‌باشند، اصطلاحنامه شیمی در این میان نقشی کلیدی را داراست. در این مقاله ابتدا به قسمتی از ویژگی‌های واژگان شیمی و سپس به برخی از فعالیت‌های انجام یافته و در حال انجام برای ایجاد اصطلاحنامه شیمی اشاره می‌شود.

از اصطلاح نامه شیمی می توان به نقشه های مفهومی علم شیمی دست پیدا کرد. تحلیل اطلاعات علمی شیمی در سطح تحصیلات تکمیلی، بر اساس مقایسه و تجزیه و تحلیل اطلاعات علمی پایان نامه های شیمی با این نقشه های مفهومی انجام می شود. به این ترتیب کاربرد جدیدی از اصطلاح نامه ها در تحلیل اطلاعات علمی پیشنهاد می شود. مهم ترین مزیت استفاده از این روش، امکان دست یافتن به نقشه تحقیقات علمی در سطح جزیی ترین گرایش های علمی در هر شاخه از علم است. نتایج تحلیل تحقیقات علمی شیمی می تواند در سیاست گذاری های کلان تحقیقاتی، ارتباط دانشگاه با صنعت و برنامه ریزی های آموزشی در مقاطع تحصیلات تکمیلی نقش کلیدی ایفا نماید. در مقاله حاضر ابتدا نقشه های مفهومی شیمی معرفی می شوند. سپس، با استفاده از الگوهای به دست آمده از نقشه های مفهومی، اطلاعات علمی پایان نامه های شیمی موجود در پایگاه اطلاعات «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران» در یک دهه (1377-1388) تحلیل می شوند.

اصطلاح نامه دوزبانه فارسی- انگلیسیِ زبان شناسی تاکنون تدوین نشده است. اصطلاح نامه زبان شناسی در سازماندهی و نمایه سازی اطلاعات مدارک علمی، استاندارد سازیِ واژگان، جستجو و بازیابی اطلاعات در پایگاه های اطلاعات زبان شناسی و پژوهش های مرتبط با زبان شناسی و زبان شناسیِ رایانشی کاربرد دارد. مهم ترین چالش در تولید و تدوین اصطلاح نامه زبان شناسیِ دوزبانه فارسی- انگلیسی، طراحی نقشه مفهومیِ علمِ زبان شناسی است. یافتن معادل های مناسب در زبان فارسی برای اصطلاحات انگلیسی و نیز وجود دیدگاه ها و مکاتب گوناگون در حوزه این علم از دشواری های این پژوهش است. حضور متخصصان زبان شناس فارسی زبان در گرایش های مختلف زبان شناسی و وجود منابع متعدد انگلیسی و فارسی در حوزه علم زبان شناسی، همچنین برخورداری از دانش و تجربه طراحی نقشه های مفهومی و تدوین اصطلاح نامه برمبنای آن در پژوهشگاه ایرانداک، فرصت مغتنمی بود تا نقشه مفهومیِ علمِ زبان شناسی در سطحی عمومی طراحی و تدوین شود. این نقشه با استفاده از اصطلاحات انگلیسی و فارسیِ تخصصی در حوزه زبان شناسی و با توجه به تقسیم بندی های علم زبان شناسی طراحی شد تا در پروژه ای دیگر برمبنای آن، اصطلاح نامه زبان شناسی دوزبانه فارسی- انگلیسی تدوین شود.

ارائه محتوای آموزشی در قالب اصطلاح نامه تصویری به منظور افزایش یادگیری فراگیران فرضیه ای است که در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد. نشان می دهیم که: 1) می توان محتوای آموزشی را در قالبِ ساختار اصطلاح نامه ای ارائه کرد، و 2) این الگوی ساختاری به عنوان یک ابزار مؤثر آموزشی، در آموزش علوم کاربرد دارد و موجب افزایش یادگیری فراگیران می شود. نخست، به عنوان مطالعه موردی، کتاب شیمی سال اول دبیرستان انتخاب شد و تمام مفاهیم و موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده ، در قالب یک اصطلاح نامه تصویری ارائه شد. سپس، با استفاده از دو روش آزمون و پیمایش به سنجش نمرات و نظرات گروه های آزمون و واپایش در چند دبیرستان تهران اقدام شد. نتایج فعالیت های میدانی انجام شده بر روی گروه های دانش آموزان، فرضیه افزایش یادگیری به دلیل استفاده از اصطلاح نامه تصویری را تأیید می کند. استفاده از الگوی اصطلاح نامه ای برای تنظیم محتوای آموزشی ایده جدیدی است که برای اولین بار مطرح می شود. از مزایای اصطلاح نامه آموزشی می توان حشو زدایی، نگاه کلی به موضوع، یادآوری مطالب پیش آموخته، طبقه بندی و سازماندهی محتوای آموزشی، سهولت در انتقال مفاهیم، دسترسی سریع به مطالب مورد نظر، استفاده در شبکه اینترنت، و آموزش مجازی را بر شمرد.

هدف این مقاله ارائه طرحی به منظور ایجاد انسجام بین اصطلاح نامه ها و واژگان های تخصصی تدوین شده در «ایرانداک» در قالب یک فرااصطلاح نامه است. فرااصطلاح نامه ترکیبی منسجم از زبان های ساختاریافته یا کنترل شده یا اصطلاح نامه های تدوین شده و فهرست های مستند موجود است که از طریق برقراری پیوند، ادغام و تلفیق آن ها به دست آمده است. در این سازوکار، به منظور انسجام اصطلاح نامه های تدوین شده، هر مفهوم در یک اصطلاح نامه با کمک نشانگرهایی به نزدیک ترین مفهوم معادل در اصطلاح نامه های دیگر مرتبط می شود. در فرایند ارتباط بین مفاهیم، امکان ترجمه پرسش کاربر در قالب یک کاوش نظام مند و فراگیر در پایگاه های اطلاعاتی که توسط اصطلاح نامه های مختلف سازماندهی شده اند، فراهم می شود و بستر افزایش جامعیت در بازیابی اطلاعات فراهم می آید. در «ایرانداک» اصطلاح نامه های تخصصی در دهه ۱۳۸۰ تدوین و در سال های ۹۷-۱۳۹۶ روزآمدسازی شده و افزون بر آن، مجموعه ای از واژه نامه ها و واژگان تخصصی نیز تدوین و منتشر شده اند. ضروری است که این واژگان ها و اصطلاح نامه ها با یکدیگر تلفیق یابند تا از ریزش کاذب اطلاعات در جست وجوی پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) ممانعت به عمل آید و سرعت دستیابی هدفمند به اطلاعات تخصصی فراهم گردد. در این مقاله، منابع گوناگون در شکل گیری فرااصطلاح نامه در شناسایی مفاهیم وابسته به آن، کاربرد، و نیز مراحل تدوین آن بررسی و تحلیل می شود.