محرک های گفتگو و وجوه اشتراک در تمدن ها (مقاله ترویجی حوزه)

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست     عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
قبل از این که درباره‏ی تمدن‏ها بحث شود و گفتگوی میان آنها مطرح شده و آراء و عقاید موجود بررسی گردد، ضروری است تا نحوه‏ی برخورد ما با مسأله مشخص شود و به عبارت دیگر، متدولوژی تحقیق در این زمینه مشخص گردد. بهتر است در این باره، بدون بحث تفصیلی، بپذیریم که شیوه‏ی پژوهش معمول دانشمندان، همانا، برخورد از آزمون برآمده، تاریخی و منطقی است و لازم است گذشته و چگونگی تکامل تاریخی تمدن‏ها، تقابل آنها و وحدت و پیوند آنها، عناصر دیرپای تمدن‏ها، روابط متقابل آنها، عمل‏ها و عکس‏العمل‏ها و تأثیر متقابل آنها مطالعه گردد و وضعیت کنونی تمدن‏ها، خصوصیات تمدن‏ها در عصر کنونی، وجوه اشتراک و افتراق آنها، مؤثر و مفید بودن آنها در راه اعتلای معنوی و مادی بشر، مورد تدقیق و تحقیق قرار گیرد. مسلماً نتایجی که در پایان به دست می‏آید، ارزشمند خواهد بود. به ویژه آن گاهی که تأثیر عملی برای زندگی آتی بشر، در تحکیم، درک و تفاهم متقابل، داشته باشد.
همچنین مهم است بدانیم محرک‏هایی که تمدن و فرهنگ را در ادوار تاریخ و حال حاضر هدایت می‏کند، کدام‏ها بوده است که توانسته، یا می‏تواند، چرخ‏های تمدن را به حرکت درآورد، طوری که وایتهد درباره‏ی تمدن می‏گوید:
اصول توجه به زیبایی و عقل، محرک فرهنگ و تمدن یونانی به شمار می‏رود.(1)(وایتهد، 1925 ، 80)
در حال حاضر هم بهتر است که این محرک‏ها مشخص گردند، که برای ایضاح آن لازم است بحثی صورت بگیرد. صاحب نظران تاریخ تمدن، با تشریح این محرک‏ها، به خوبی خواهند توانست غایت و هدف این تفکر را روشن گردانند.
جهان ما جهان وحدت در تنوع است. وحدت آن چیزی است که همه چیز را دربرگیرد و مسلماً زمانی که می‏گوییم همه چیز، مسأله‏ی تنوع مطرح می‏شود. اگر این تنوع نباشد، جهان، گونه‏ای بی‏ارزش و ملال‏آور می‏شود و با این توصیف، اکنون شما با من همگام خواهید شد که تنوع، در ذات عالم، امری بایسته و ضروری است. حال باید به این نکته رسید که با فرض این تنوع و پذیرش الزامانه‏ی آن، چگونه می‏توان در عین تنوع، وحدت را تأمین نموده و استحکام بخشید و چندی و چونی آن را توضیح داد.
به عبارت دیگر، باید در صدد تبیین این نکته برآییم که چگونه می‏توان به وحدت رسید و محرک‏های درونی، برای دست‏یابی به چنین وحدتی، کدامند؟
تا اینجا ما به سه موضوع برخوردیم:
1 ) شیوه‏ی پژوهش در مسأله؛
2 ) محرک‏های تمدن برای گفتگو و وحدت؛
3 ) جهان متنوع در وحدتی عالی.
اکنون، اگر به تاریخ بنگریم و اندیشه‏های وحدت طلبی و پیوند ساز انسان به جهان را در پویه‏ی تاریخ بررسی نماییم، خواهیم دید که این اندیشه و عوامل محرک آن همواره در تاریخ موجود بوده است.
در اوپانیشادهای کهن طرح مسأله‏ی وحدت تمدن‏ها و نزدیکی و پیوند آنها با یکدیگر، مطرح شده و دانشمندان و نویسندگان بزرگ، همواره، آن را به نحوی مطرح نموده‏اند، به طوری که در زمانه‏ی نزدیک به ما، رابیندرنات تاگور، مهاتماگاندی، ژان پل سارتر، و ... هر کدام به سهم خود و صدها عالم و اندیشمند دیگر، فکر وحدت جهانی و ایجاد روابط متقابل و مفید را میان فرهنگ‏ها مطرح نموده‏اند و پیکارهای بر حقی هم در این راه کرده‏اند.
رومن رولان به نقل از گفتار تاگور می‏نگارد:
من به اتحاد واقعی شرق و غرب معتقدم. تمام افتخارات بشری به من نیز تعلق دارد. شخصیت بیکران آدمی به جز در هماهنگی باشکوه تمام نژادهای انسانی تکمیل نخواهد شد... مسأله امروز یک مسأله‏ی جهانی است. هیچ ملتی نمی‏تواند با بریدن از سایر ملل رستگار شود. یا همه با هم نجات می‏یابند و یا همه با هم نابود شوند.(2) و (3) (شایگان 1379) و (رولان 1921 ، 157)
تصوف اسلامی مالامال از فلسفه‏ی انسان سالاری است و در اشعار سنایی، عطار، مولانا، خیام و بیدل، پیام‏هایی برای یگانگی بشر و تعالی روحی انسان در بعد جهانی آن وجود دارد، به طوری که مولانا جلال‏الدین بلخی می‏گوید:چون که بیرنگی اسیر رنگ شد     موسی‏ای با موسی‏ای در جنگ شد
یا حافظ می‏گوید:غلام همت آنم که زیر چرخ کبود     ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
موجودیت این افکار، در جریان تاریخ، خود گواه نیرومندی است که وجوه اشتراک و عوامل محرکی، از درون، برای وحدت و در نتیجه سعادت بشری وجود دارد.
محرک‏های گفتگو و وحدت اکنون به راحتی می‏توانیم محرک‏ها در گفتگوی تمدن‏ها و تحقق آن را به طور لموس و معین بیان داریم.
1 ) وجود نوعی تصوف در ملل مختلف
تصوف اسلامی، خود یکی از اساسی‏ترین مبانی فکری را برای وحدت و یگانگی داراست، و همین تصوف موجب شده ملت‏هایی که در درون خودشان، دارای نوعی تصوفند، با این تصوف (عرفان مثبت) رویاروی شوند و از آن تأثیر بگیرند و لذا نوعی شباهت میان تصوف اسلامی با امثال دیگر تصوف‏ها حاصل شده است، و همین مسأله می‏تواند به نوعی محرک وحدت و گفتگو باشد، زیرا شباهت‏ها و اشتراکات زیادی وجود دارد. این وجوه اشتراک باید درک و دریافت شوند و تفکیک‏های لازم هم صورت بگیرد، تا در نتیجه‏ی این پیرایش‏ها و تفکیک‏ها و رسیدن به قلمروهای مشترک، به ایده‏ی گفتگوی بین ملت‏ها و تمدن‏ها نایل شد.
در همین خصوص اگر بگوییم محرک اساسی در عصر ما برای انسان و تمدن انسانی عبارت است از : تسلط؛ تسلط بر نفس (که در همه عرفان‏ها و تصوف‏ها وجود دارد)، تسلط بر طبیعت و جهان پیرامون خودمان، در همه‏ی این عرفان‏ها، تسلط ظالمانه بر انسان‏های دیگر، شدیداً، نهی شده است، زیرا وقتی که تسلط بر نفس خود مطرح است، تسلط بر دیگر انسان‏ها مجالی نمی‏یابد و همین، خود زمینه‏ساز و محرکی برای وحدت خواهد بود و می‏تواند در تأمین پیوندها و استحکام وحدت جهانی کمک مؤثری بنماید. درباره‏ی تسلط یا حاکمیت بر نفس سخن‏ها فراوان بوده، اما چون مورد اشاره ما قرار گرفت، باید یادآور شد که هدف از شناخت و معرفت هر چه بیشتر نفس و تسلط بر آن، در حقیقت معرفت و تسلط بر جهان کوچک، اما خیلی با اهمیت است. این تسلط، مقدمه‏ی تسلط بر طبیعت پیرامون ما خواهد گردید و در این سیر و سفر، مسلم است که تأثیر متقابل خود را نیز دربردارد، چنانکه در گذشته‏ها بارها این تلاش‏ها صورت پذیرفته است و این، یکی از امور معقول در سرگذشت آدمی بوده و می‏باشد. تلاش انسان‏ها برای تسخیر طبیعت و تسلط بر آن، مبارزه‏ی دائمی خواهد بود که مردمان سیاره‏ی ما را در راه نیل به آن متحد خواهد ساخت. زمین ما اگر مرکز کائنات، به مفهوم جغرافیایی آن نیست، تا آنجا که ما می‏دانیم، مرکز فرهنگی کائنات، به مفهوم فلسفی کلمه، هست و می‏باشد. این مرکز معرفتی به شناخت خود و دیگران پرداخته و می‏پردازد، و این دیگر پرواز پندار نیست. البته در این زمینه، کارهای عمده‏ای هم صورت گرفته و تا حدودی به واقعیت مبدل گشته و این، راه ما آدمیان است. با آنکه در خم اول کوچه‏ایم اما راهی است که هزاران سال است آن را طی می‏کنیم. گام نخست آن توسط انسان‏های نخستین آغاز گردیده است و در قرون بعد از رنسانس اروپا، تحول عمده‏ای رخ داده و سرعت بیشتری کسب نموده و در اواخر قرن بیستم، آهنگ رشد معرفت انسان از ساختار بیولوژیک و سایکولوژیک خودش تا نظام‏های شمسی، در دور دست‏ها، سریع‏تر گردیده و این پروسه‏ای است که لاینقطع، و خوشبختانه با رشد علوم و اختصاصی شدن هر چه بیشتر رشته‏های علمی، با دقت تمام صورت می‏گیرد و هر کشف و اختراع، در هر سطحی که باشد، در اسرع وقت به مراکز علمی و تحقیقاتی و حتی به همه‏ی جهانیان رسانده می‏شود و این، خود، یکی از زمینه‏های ضروری و مهم برای مساعی مشترک به خاطر تسلط بر طبیعت به شمار می‏آید و در حقیقت، نمادی از خود جمعی آدمیان است.
بالاخره با آنکه تسلط بر روندها امری دشوار است، ولی در عین حال امری است ممکن و غایی و برجسته‏ترین محرک مبارزه‏ی عام بشری در راه رسیدن به وحدت پنداشته و محسوب می‏گردد.
2 ) مبارزه جهت تکامل
یکی دیگر از محرک‏های اساسی، همانا مبارزه به خاطر ارتقا و تکامل سطح شعور و، در مجموع، آگاهی آدمی است. این محرک، مانند محرک تسلط، در وجود انسان و نفس وی نهفته است. انسان، پیوسته در پی افزونی آگاهی خویش از چگونگی ماهیت‏ها و پدیده‏ها و پدیدارها است. با آنکه این مسأله از رشدی هماهنگ برخوردار نیست و سطوح متفاوتی دارد، اما در عین حال اگر بشود
برنامه‏ریزی کرد و طراحی نمود، به نوبه خود، می‏تواند زمینه‏ی خوبی برای یگانگی و اتحاد هر چه بیشتر گردد، زیرا اهداف مشترک، راه رسیدن واحد و مبارزه‏ی واحد می‏خواهد.
گفتگوی تمدن‏ها در ماهیت امر، جریانی است لاینقطع و دوام دار، که خود این گفتگو، مراحلی را باید طی کند تا به قوام و پختگی لازم برسد. نخست باید در سطح حوزه‏های اسلامی (کشورهای اسلامی) گفتگوها و تفاهماتی به عمل آید، و همسویی‏هایی صورت بگیرد، مثلاً در کشورهای مسلمان عربی، کشورهای غیر عرب، به ویژه ایران، افغانستان، هند، پاکستان، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، گفتگوهای سازنده‏ای میان شرق اسلامی و شرق بودایی و در گام دوم، تمدن کنفوسیوسی (چینی) تا در نتیجه زمینه مساعدی پیدا شود و نیز بسترهای گفتگوی ادیان با تمدن مسیحی و یا غرب مسیحی فراهم گردد.
3 ) دردهای مشترک آدمیان
یکی دیگر از محرک‏ها، که می‏تواند نقش کلیدی و محوری در این زمینه داشته باشد و خیلی ارزنده است، همانا دردهای مشترک آدمیان است. غلبه بر این دردها، آلام و معایب، نیازمند به جستجوی راه‏های معقول انسانی برای تقلیل و حتی زدودن آنهاست و در واقع، امری خطیر و حساس است. زیرا دردهای مشترکی میان آدمیان وجود دارد که همه‏ی آنها را در رنج انداخته و وجدانشان را آزار می‏دهد. قسمتی از این دردها منشأ اجتماعی دارند که روح بشری را آزرده کرده و می‏آزارد و انسان را خرد می‏کند، از جمله این دردهای عام و مشترک، فقر جهانی، جهل جهانی، استبداد و ظلم در سطوح و اشکال مختلف آن است. مهاجرت‏ها، محرومیت‏ها، آدم فروشی‏ها، کشتارهای جمعی، تولید بلاانقطاع اسلحه و به ویژه اسلحه‏ی ذره‏ای (اتمی) و... بشریتی را به وجود آورده که در پی فریب همنوعان خود است. و لذا اکثریت توده‏های انسانی در معرض این خطرهای خود ساخته هستند.
داغ آوارگی انسان‏ها از سرزمین‏های خودشان، از قرنی به قرنی انتقال یافته و قرن بیست و یکم با آوارگی‏های جمعی و بی‏خانمانی‏های طیفی و کشوری و گروهی آغاز شده است. با آنکه این دردها شاید بتواند به نوبه‏ی خود درک‏ها را بار آورد و بشریت را به سوی درک متقابل جهانی وادارد، ولی در حال حاضر جانکاه و طاقت فرسا می‏باشد.
نفع طلبی و سودجویی‏های حریصانه‏ی قدرت‏های بزرگ، نگذاشته انسان معاصر به راحتی و امنیت لازم حیات خویش دست یابد. بدین جهت یکی از مطلوب ترین بحث‏ها این است، که چگونه این ترس و دلهره فروریخته شود و جلو تجاوز قدرت‏های مسلط متجاوز گرفته شود.
این مسأله از اساسی‏ترین محورها و بحث‏های گفتگوی تمدن‏هاست، که در صورت تأمین و حصول، بزرگ‏ترین گام در کلیت تاریخ بشری برداشته شده است.
البته در هر گفتگویی باید هویت و شخصیت خود را حفظ کرد تا گفتگو سودمند باشد، که در این رابطه بیشترین مسأله‏ی قابل طرح، رابطه‏ی تاریخی جوامع است و اگر بپذیریم که بشریت در هر جایی که بوده، دست به آفرینش‏هایی زده و گامی در راه لایتناهی سعادت و رفاه و بهروزی برداشته، در حال حاضر هم کلیه‏ی دستاوردهای بشری را، اعم از مادی و معنوی و روحی، به ملکیت حدود شش میلیارد انسان درآورده و امروزه بشریت باید به نوعی همدلی و همگرایی ایدئولوژیک یا فلسفه التقاط از بهترین افکار تن در دهد و پذیرش افکار عالی و محصولات مادی را زمینه‏ی رفاه و آسایش و تکامل خویش قرار دهد. و البته این مسأله در عین تنوع و گوناگونی فرهنگ‏ها و تمدن‏ها امری کاملاً ممکن و میسر است. با در نظر گرفتن چنین ساختاری در تمدن و فرهنگ، مؤثرترین پدیده‏ی دوران ما، یعنی رشد وحدت جهانی هم ممکن خواهد شد.
بشریت در طرح‏ها و دستاوردها با هم می‏آمیزد. حقیقت و نیکی در هر کجایی وجود دارند و به وجود می‏آیند و بنابراین ملاک‏های خیر و نیکی و فضیلت هم می‏تواند جنبه‏ی عام و جهانی بیابد و مورد توافق امت‏ها و ملت‏ها واقع شود.
جمعبندی
اگر بخواهیم بحث را پایان ببخشیم، باید ابتدا آن را جمعبندی نماییم و نتایج حاصل از آن را روشن‏تر سازیم، به طوری که بیان شد به مسائلی از قبیل روش پژوهش در محرک‏های گفتگو پرداختیم و در کلیت بحث، دو راه در دو سطح خاطر نشان ساختیم، در سطح کشورهای اسلامی، تصوف، به حیث وسیله‏ی برخورد ما با تمدن‏های دیگر و مذاهب دارای زمینه‏ی غنی در میان فرق و مذاهب خود جهان اسلام است و لذا باید به حیث عقیده‏ی فراگیر و مبرای از بند تعلق، به عنوان یک ایده‏ی کلی مورد توجه قرار بگیرد تا نوعی وحدت متعالی دینی حاصل شود.
اما در سطح جهانی آن، با اینکه تصوف می‏تواند یک مورد قابل دقت و قوت در بحث‏ها و کارگیری‏ها باشد، ولی یا وحدت آرمانی یا نوعی از التقاط افکار عالی انسانی باید مطرح باشد، زیرا از آنجایی که واقعیت‏های جهان موجود و انعکاس ذهنی آنها گوناگون است و رنگ‏های طبیعی و نرم‏های گوناگونی دارد و در عین حال تلاقی و اتئلاف این عقاید و افکار کاملاً ممکن و میسور است. بدین صورت سیستم به هم پیوسته‏ای از افکار، مستقل از اراده، در درون این یافته‏ها، مضمر است و لذا باید جوامع را به صورت یک سیستم به هم پیوسته‏ای درآورد و نوعی التقاط یا وحدت آرمانی مربوط به قرن بیست و یکم را تشخص و اعتبار بخشید و لذا نام آن را فلسفه جدید التقاط می‏نامم؛ یعنی به نوعی از فلسفه‏های التقاطی رو به تعالی در میان امت‏ها و ملت‏ها و کیش‏ها و آیین‏ها و فرهنگ‏های مختلف پدیدار ساختن.
بدین صورت قرن بیست و یکم را با گام‏های عملی باید آغاز کنیم و بدین صورت، بدون شک، این قرن می‏تواند قرن نزدیکی هر چه بیشتر و بهتر انسان‏ها باشد، زیرا نسبت به تمام قرون گذشته زمینه‏های عقلانی را برای نیل به این هدف متعالی، به عنوان میراثی برای قرن بیست و یک، گذاشته است.
پی‏نوشت‏ها
______________________________
1 ) وایتهد، نورث (1925)، فلسفه‏ی علمی، ترجمه‏ی سید عبدا... انوار، ج دوم، تهران (سخنرانی در دانشگاه هاروارد).
2 ) شایگان، داریوش (1379)، پدیده‏های دیدار در گفتگوی تمدن‏ها، ترجمه‏ی باقر پرهام، تهران: مجله بخارا، ش 8 .
3 ) رولان، رومن (1921)، مهاتماگاندی، ترجمه‏ی محمد قاضی، چاپ دوم، (از مقاله اتحاد تمدن‏ها).