انقلاب اسلامی در آستانه قرن بیست و یکم (مقاله ترویجی حوزه)

نظام بین‏الملل جهانی در خلال 50 سال‏گذشته در چارچوب رقابت ابرقدرتها قرارداشت که در متون‏ومنابع گوناگون از آن باعنوان نظام‏دوقطبی (Bipolar System) یاد می‏شود. این نظام امروزه در آستانه قرن بیست‏ویکم از هم پاشیده شده و نظام جایگزین در آن، مملو از عوامل واگرا (Fragmentation Forces) است که دارای چهره‏های متعددی می‏باشد. در این ساختار نو، روزنه‏های دید، منافع و نیازهای امنیتی «بازیگران جنوب»، نقش پراهمیت و به مراتب فزاینده‏ای را ایفا می‏کنند. این مسأله در روابط بین‏الملل امروز، مورد تأکید بسیاری از صاحبنظران است که کشورهای توسعه یافته از لحاظ مفهومی و عملی، خود را برای رویارویی با دنیای در حال توسعه آماده نساخته‏اند. این‏گونه از کشورها که در گردونه تأمین منافع ملی خود سخت گرفتارند، نتوانسته‏اند چهره مناسبی از دنیای «دوقطبی» (شمال ـ جنوب) امروز به تصویر کشند تا بدین وسیله راهکارهای مناسبی را برای حل مشکلات جهانی اتخاذ کنند. عدم درک مناسب کشورهای شمال از جنوب باعث شده تا امکان رویارویی بین این دو گروه محتمل‏تر از امکان همکاری و تعاون به نظر رسد.1
امروزه کشورهای جنوب با یکسری عوامل زنجیره‏وار به هم پیوسته از قبیل مشکلات اقتصادی، مسائل سیاسی، اجتماعی و امنیتی مواجهند. تزاید توقعات (Rising of Expectations) بین مردمان کشورهای جنوب که خود را در مقایسه با شرایط مردم شمال می‏یابند، مسائل بسیاری را برای دولتهای مربوط پدید آورده است. در رویارویی با مشکلات فراوانی که این کشورها با آنها مواجهند، برخی از آنان به سبب فقدان ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مناسب با بحران حاکمیت روبرو شده‏اند. در بسیاری از مناطق موجود در میان کشورهای جنوب، فشار جمعیت، عدم مدیریتهای سیاسی مناسب، بی‏امنیتی و فقر باعث شده تا دولتهای متعددی به عقب گام بردارند. در حالی که «شمالیها» در حال انجام این بحث هستند که آیا ماهیت قدرت، نظامی است یا سیاسی، خیلی از «جنوبیها» نه به قدرت سیاسی دست یافته‏اند و نه به قدرت نظامی. به عنوان نمونه اغلب کشورهای حاشیه خلیج‏فارس علی‏رغم در دست داشتن درآمدهای نفتی سرشاری که در خلال چند دهه به دست آمده است، نتوانسته‏اند توسعه پایدار (Sustainable Development)را به وجود آورده، اقتصاد بدون نفت را متجلّی سازند؛ چنان که بسیاری از آنها امنیت را به شکل درون منطقه‏ای، رؤیایی بیش نمی‏دانند و این در حالی است که در درون کشورهای خود نیز با بحران هویت (Identity Crisis)و بحران مشروعیت (Legitimacy Crisis)مواجه هستند.2
در دنیایی که دولتها به طور فزاینده‏ای به یکدیگر وابسته می‏شوند، کشورهای جنوب، برعکس کشورهای شمال، هر چه بیشتر نسبت به عواملی که در فراسوی مرزهایشان قرار دارد ضربه‏پذیرتر می‏گردند. در این راستا می‏توان به قیمت رو به کاهش کالاها در دهه اخیر و موقعیت ضعیف شده کشورهای تولید کننده نفت و همچنین به مسأله محیط زیست اشاره کرد که همکاری جنوب با شمال در این رابطه از خیلی جهات به نفع کشورهای در حال توسعه نمی‏باشد. در کنار این مسائل، مرزهای مصنوعی که استعمارگران در کشورهای جنوب ترسیم کرده بودند، همچنان مشکل‏ساز و بحران‏آفرین است. از یک طرف، پایان جنگ سرد و نظام دوقطبی (شرق و غرب)، نظام کم و بیش ثبات یافته آن برهه از زمان را زیر سؤال برده و در نتیجه موج جدیدی از تنازعات و برخوردهای قومی و منطقه‏ای را به وجود آورده است.3 از طرف دیگر، کشورهای شمال با تمسّک جستن به مفاهیمی مانند حقوق بشر در تلاش برآمده‏اند تا حاکمیت برخی از کشورها را مخدوش نمایند.4
بدیهی است فقر و نابرابری، عدم ثبات سیاسی و اقتصادی، تنازعات قومی و منطقه‏ای و... در دنیای به هم پیوسته امروز، در کشورهای جنوب محدود و محصور باقی نمی‏ماند و موج آن، کشورهای شمال را فراخواهد گرفت. برای نمونه می‏توان به پدیده مهاجرتهای غیرقانونی از جنوب به شمال و در کنار آن از مداخله این کشورها در تنازعات میان کشورهای جنوب یاد کرد.
به طور خلاصه کشورهای جنوب نه تنها با مسائل درونی مانند توسعه سیاسی و اقتصادی، ثبات داخلی و خصومتهای منطقه‏ای مواجه هستند، بلکه با تغییر نظام بین‏المللی (که امیدوار کننده هم نیست) نیز روبرو می‏باشند (نمودار شماره 1)
نمودار شماره 1 مشکلات درونی و بیرونی کشورهای جنوب
روزنه نگاه بازیگران جنوب درباره نظم جهانی
غالباً دیدگاه جنوب درباره نظم نوین جهانی (New International order)دیدگاهی تیره و تار است. از یک طرف مرگ امپراتوری شرق و احیای غرب نه تنها روزنه روشنی را برای مردم جنوب به وجود نیاورده، بلکه بالعکس برای کشورهای جنوب، نظم نوین جهانی مترادف با سلطه جدید غرب و مداخله هر چه بیشتر آنان است. در این روزنه تیره و تار، نظم نوین جهانی حتی در دوردستها نیز قابل رؤیت نیست، زیرا برای قحطی‏زدگان آفریقایی، آوارگان فلسطینی، جنگ‏زدگان گروزنی و... نظم نوین جهانی نه نظم است نه نوین است و نه جهانی، بلکه رؤیایی است که شاید فرزندان و نوه‏هایشان آن را تجربه کنند. از طرف دیگر، کشورهای شمال نیز نوک حملات خود را علیه کشورهای جنوب با تکیه به موارد ذیل تیز کرده‏اند:
مؤلفه‏های جدید مداخله مانند: حقوق بشر، دموکراسی مواد مخدر، محیط زیست و تکثیر سلاحهای کشتار دسته‏جمعی و... مورد تأکید قرار گرفته‏اند.
کمیت و کیفیت نیروهای مسلح در کشورهای شمال جهت واکنش به احتمالات موجود در کشورهای جنوب، مورد ارزیابی مجدد قرار گرفته‏اند.
سازمان ناتو (North Atlantic TreatyOrganization)، نیروهای واکنش سریع را برای ایجاد واکنش در برابر وقایع محتمل «خارج از محدوده» (Out of area)تشکیل داده است.
سیستم موشکهای بالستیک ضد تاکتیک (Antitactical ballistic missile)«ATBM» اکنون علی‏الاصول، علیه کشورهای جنوب طراحی شده است.
حتی اهداف اتمی مورد ارزیابی مجدد قرار گرفته است، تا با «خطرات احتمالی» در جنوب مقابله کند.
کمیته هماهنگ کننده برای کنترل صادرات چند جانبه (The Coordination Committee for Multilateral Export Control)«CoCom» مجددا مورد ارزیابی قرار گرفته تا برای مقابله با جنوب مورد استفاده قرار گیرد.
رژیم کنترل‏کننده‏ای برای محدود ساختن صادرات برخی از تکنولوژیهای پیشرفته به کشورهای جنوب وجود دارد؛ مانند:
- The London Club or Nuclear Suppliers Group:
ـ کلوپ لندن یا گروه تأمین‏کننده انرژی هسته‏ای.
- The Australian Group in chemical:
گروه استرالیا در زمینه مواد شیمیایی.
- The Permanent Five [p-5] of the UN Securiry council on Conventional arms transfer.
پنج عضودائمی شورای‏امنیت سازمان ملل‏متحد درباره انتقال‏سلاحهای متعارف.
- The Missile Technology Control Regime [MTCR].
رژیم کنترل تکنولوژی موشکی
ابداعات موجود درباره کنترل تسلیحات هسته‏ای، شیمیایی و بیولوژیکی متعارف استراتژیک یا تاکتیکی، همچنان مورد تاکید کشورهای شمال هستند، تا بدین‏وسیله کشورهای جنوب را محدود سازند. معاهده کاهش تسلیحات استراتژیک (The strategic Arms Redvction Treaty)«START» به عنوان سازوکاری برای محدود کردن تسلیحات در کشورهای در حال توسعه، مدنظر مجدد قرار گرفته است.5
کشورهای شمال به هیچ وجه نسبت به ارزیابیهای اشاره شده ابایی ندارند، و خارج از محدوده جنگ سرد به فشارهای خود بر کشورهای جنوب ادامه می‏دهند. در این راستا مشاهده می‏شود که اصرار فزاینده‏ای از طرف شمال صورت می‏گیرد مبنی بر این که بین دمکراسی و توسعه اقتصادی و همچنین میان دمکراسی و ثبات بین المللی رابطه‏ای تنگاتنگ وجود دارد، و در بسیاری از موارد، کمکهای اقتصادی به کاهش هزینه‏های نظامی وابسته شده است.
باربرکونابل (Barber Conable) به عنوان نمونه می‏گوید.
«وقتی هزینه‏های نظامی 5% بالاتر از مجموع هزینه‏های بهداشتی و آموزشی است، بسیار سخت است که به این کشورها وام ارائه شود.» (وی رئیس بانک جهانی بین سالهای 1986 تا 1991 بود)
همچنین رابرت مک نامارا (RobrtMcNamara) اعتقاد دارد.
«باید ارتباطی میان کمکهای اقتصادی به کشورهای تحت سلطه اتحاد جماهیر شوروی سابق و ترجیح آنان به توسعه اقتصادی بر توسعه نظامی ایجاد شود».
به نظر کشورهای جنوب این سری مطالب، تنها بهانه‏جویی است، تا در کنار مسائلی مانند محیط زیست و حقوق بشر و... ارائه کمک و تکنولوژی پیشرفته به کشورهای جنوب را پیچیده‏تر سازند، چرا که پس از فروپاشی شوروی سابق، دیگر این‏گونه کشورها در حیطه منافع استراتژیک (Strategic Interest) محسوب نمی‏شوند. کشورهای شمال با تغییر شرایط بین اللملی به نظر می‏رسد که کماکان در حال ارزیابی نقش تسلیحات هستند و در این ارزیابی از مؤلفه‏های تاریخی جنگ سرد استفاده می‏نماید، ولی علی‏الاصول کشورهای شمال اعتقادی به خلع سلاح کامل ندارند و همچنان سلاحهای اتمی نقش مهمی را در حفظ امنیت آنان ایفا می‏کند. بر این اساس، چرا چنین سلاحی دارای نقش امنیتی برای کشورهای جنوب نباشد؟ (نمودار شماره 2)نمودار شماره 2 سازوکارهای فشار بر جنوب توسط کشورهای شمال
پس از پایان جنگ سرد
از طرف‏دیگر، فروش تسلیحات بدون شک بازار اقتصادی بسیار مناسبی برای کشورهای شمال است. هزینه‏های نظامی کشورهای جهان سوم بین سالهای 1950 تا 1960 با شدت یافتن جنگ سرد افزایش یافت و هر دو بلوک مقدار معتنابهی از اسلحه را به این کشورها منتقل نمودند که در جنگهای گوناگون مورد استفاده قرار گرفت (نمودار 3و4).
نمودار شماره 3 ارزش وارداتی اسلحه توسط کشورهای جهان سوم سالهای 1990-1971(مبنای محاسبه ملیون به واحد دلار آمریکاست)
بدون شک کشورهای پیشرفته با توجه به خوی سود جویانه‏ای که دارند، نمی‏خواهند چنین بازار گرمی را از دست بدهند، از این رو، تنها توجیه برای فشارهای کشورهای شمال این است که آنان در صدد هستند با تضییقات بیشتری سیاستهای مطلوب خود را در سطح بین المللی جاری سازند و در اجرای این استراتژی، تحدید تسلیحات را مطرح نموده‏اند. از طرفی در اجرای تحدید و فروش تسلیحات، کشورهای شمال، برگزیده یا به عبارت دیگر تبعیض‏گونه رفتار می‏کنند.
نمودار شماره 4 ارزش صادراتی اسلحه به کشورهای جهان سومبین سالهای 1971 تا 1990(مبنای محاسبه ملیون به واحد دلار آمریکاست)
در خلیج فارس و شرق آسیا که مشتریهای بهتر و پولدارتری وجود دارند، این کشورها با یکدیگر به رقابت شدیدی می‏پردازند و کمتر توجهی به نوع اسلحه صادراتی مبذول می‏دارند. تنها هدف مهم در این مناطق، حذف رقیب و فروش تسلیحات بیشتری است، اما در مناطقی که دریافت کنندگان فقیر هستند، شرطهای گوناگونی مطرح می‏شوند و این در حالی است که ادعای قدرتهای بزرگ، کم کردن هزینه‏های نظامی است.
اگر چه تهدید مستقیمی نسبت به کشورهای شمال با توجه به تسلیحات جنوب وجود ندارد، اما تهدید بالقوه با گسترش در فروش اسلحه افزایش می‏یابد. بر اساس گزارشهای مختلف، با پایان دهه90 و در ابتدای قرن بیستم و یکم، هشت کشور جنوب دارای توانایی تولید سلاحهای اتمی خواهند بود و این در حالی است که شش کشور دیگر دارای توانایی تولید موشکهای بالستیک بین قاره‏ای (ICBM)6 خواهند بود. شاید تا حدود 50 کشور دارای ذخیره و یا توانایی تولید سلاحهای شیمیایی و بیولوژیکی می‏باشند.
مسائلی که کشورهای شمال و جنوب را از هم جدا می‏سازند، گونه گونه هستند، همانند تکثیر سلاحهای اتمی، مهاجرت و مسائل محیط زیستی. این مسائل بدون شک نه تنها منحصر به مسائل امنیتی شمال- جنوب نیستند، بلکه مسائل امنیتی جهانی هستند که به مذاکره، مصالحه و راه حل نیازمندند. در یک دیدگاه کلان سیستمی، نظام جهانی همچون گذشته، مبتنی بر محوری بودن شورای امنیت سازمان ملل متحد است که بنابر اعتقاد بسیاری از اندیشمندان و صاحبنظران، این نظام نو با آن نظام کهنه برابر نخواهد بود. بنابراین، باید در مفاهیم نظام بین المللی طرحی نو درانداخت تابتواند با شرایط پیچیده و دگرگون یافته عصر حاضر تطابق یابد، زیرا نمی‏توان دنیای امروز را با معادلات طراحی شده در نیم قرن پیش به پیش راند.7 بدون شک نظام جهانی که تنها به وسیله قدرتهای بزرگ اداره می‏شود، نمی‏تواند مبشّر عدالت برابر برای همه کشورهای کوچک و بزرگ دنیا باشد. برای ایجاد نظامی برابر و عادلانه در سطح جهانی باید قدرتهای بزرگ در معادلات جهانی تغییری ناگزیر را به وجود آورند و باید بدون آن که مجبور شوند، به مذاکره، مصالحه و آشتی با کشورهای ضعیف دنیا بیندیشند و در نهایت باید متوجه باشند که در دنیای به هم پیوسته امروزی همه مسائل و تهدیدات جهانی متوجه آنها نیز خواهد بود. با آنچه که امروزه در سطح جهانی با آن مواجه هستیم، قدرتهای بزرگ با «بحران شدید مشروعیت» (Major Legitimacy Crisis)در سطح بین المللی روبرو می‏باشند، بنابراین، آنها قادر نخواهند بود، برای مدتی طولانی از نیازها و تقاضاهای اکثریت جامعه جهانی چشم‏پوشی کنند.
نمودار شماره 5 ادامه نابرابری جهانی در دنیای پس از جنگ سرد کشورهای شمال
بدیهی است کشورهای شمال با داشتن تنها 51 از جمعیت جهانی و در اختیار داشتن دینامیسم 32 از اقتصاد جهانی، دارای منافع بلند مدتی برای پی‏ریزی نظام نوین هستند که در دیدگاه اکثریت مردم دنیا مقبول و پذیرفته باشد. بدون هیچ گونه تردیدی باید گفت که دنیای غیر دمکراتیک و نابرابر امروزی نمی‏تواند در دیدگاه اکثریت مردم دنیا قابل قبول باشد و بالطبع نیز یک دنیای منظم نخواهد بود. روش انحصارگرانه قدرتهای بزرگ در شمال باید به نفع تسهیم کشورهای جنوب، دچار تغییری ساختاری شود (نمودار شماره 5).
آپارتاید اقتصادی در نظم نوین جهانی
تخصیص منابع اقتصادی به مردم کشورهای شمال، توسط آمریکا و اروپا،به مانند یک آپارتاید در سطح جهانی است. ماشین اقتصادی شرکتهای چند ملیتی، سیستم پولی بین‏الملل (که تحت سلطه دلار آمریکاست)، در سازوکاری مداوم به دنبال تخصیص منابع از جنوب و تهیه نیروی کار ارزان از کشورهای جهان سوم می‏باشد. به عبارت دیگر، در «نظم نوین جهانی» مورد ادعای غربیها، این نظم تنها در سقوط نظامی شوروی تجلی یافته که آمریکاییها در آن نفس تازه‏ای می‏کشند، اما همچنان نظام کهنه اقتصادی تبعیض و استثمار و بهره‏بری در دنیایی ادامه می‏یابد که به مانند نظام آپارتاید، تبعیض گونه رفتار می‏کند.
در توضیح این آپارتاید می‏توان به تلاش مستمر کشورهای اروپایی در جلوگیری از ورود مردم جهان سوم به این قاره اشاره نمود. این کشورها به انحاء گوناگون موانع پیچیده‏ای را فراروی مهاجرت مردم جنوب به خاک خود به وجود می‏آورند و این در حالی است که نیروی کار ارزان، بازارها، زمین و منابع کشورهای جهان سوم همواره خوشایند آنان بوده است، و حتی به زور هم که شده، در صدد بهره‏بری از این موارد شده‏اند. تجارت در سطح بین‏المللی به وسیله قوانین جهانی «تجارت آزاد» (FreeTrade) تعیین می‏شود که در این میان حرکت آزاد سرمایه (Movement
Free Capital) و «شرایط» صندوق بین‏المللی پول (International Monetary Fund) بازیگران مهمی محسوب می‏شوند. سرمایه‏ها برای حرکت و انتقال، هیچ محدودیتی ندارند و این محدودیتها فقط شامل مردم می‏شود.
در بسیاری از موارد، استثمار کشورهای جهان سوم به وسیله رژیمهای غیر مردمی تسریع می‏یابد. به عبارت دیگر، رابطه نزدیکی میان دولتهای ثروتمند و قدرتمند جهانی، شرکتهای چند ملیتی، بانکهای جهانی و برخی از الیتهای کشورهای جهان‏سوم وجود دارد.
استثمار و غارت کشورهای در حال توسعه بدون همکاری این دو گروه امکان‏پذیر نخواهدبود. شرکتهای چند ملیتی (به انضمام بانکهای چند ملیتی)، مجموعاً قویترین عامل اقتصادی بازیگر در صحنه بین‏المللی هستند. فروش سالیانه بزرگترین کمپانیها، حدود 100 میلیارد دلار است که بیشتر از تولید خالص ملی همه کشورهای جهان سوم (Hard Currency)ذخیره می‏کنند و ذخایر ارزی در کشورهای در حال توسعه از مشکلات عمده محسوب می‏شود. این بانکها می‏توانند سرمایه را با سرعتهای رایانه‏ای منتقل نموده، آنها را در جوامع و کشورهای مختلف به شکلهای گوناگون سرمایه گذاری کنند. این کمپانیها و بانکها مسؤول به هدر دادن مقادیر معتنابهی از منابع طبیعی جهان هستند. از جایی که اینان غالباً توسعه تکنولوژی را به عهده دارند، قیمتگذاری‏ها نیز بیشتر در دست آنها می‏باشد. اینان تنها منطقی را که به آن باور دارند، سود است و دیگر هیچ. اگر شاهد هستیم که این شرکتها از قانونگذاری‏های عمده دولتها آزادند، به خاطر رابطه نزدیکی است که میان آنها و دولتهای ثروتمند قدرتمدار دنیا وجود دارد و غالباً تواناییهای نظامی، سیاسی و مالی دولتها صرف نگهداری و حفاظت از منافع این شرکتها می‏شود.
از لحاظ تاریخی نیز در خلال دو قرن گذشته، جنگهای استعماری در آسیا و آفریقا شبیه سرکوب آپارتاید نژادپرستانه به نظر می‏آید. کشتار دسته جمعی مردم قبایل گوناگون در آمریکای شمالی و استرالیا و سرکوب مردم آمریکای لاتین را می‏توان به عنوان نمونه ذکر نمود، که همه این سرکوبها تنها در راستای تأمین منافع شخصی صورت پذیرفته است. بهره‏گیری از منابع و انهدام محیط زیست در جهان سوم نیز بدون خشونت یا تهدید به زور امکان‏پذیر نیست. تنازع میان ژاپن و ایلات متحده آمریکا که در نهایت به حمله ژاپن به پرل هاربر (Pearl Harbor)منتهی شد، در حقیقت تنازع بر سر منابع استعماری بود، که می‏توان در این راستا به منابع نفت در اندونزی اشاره نمود. ژاپن مانند اروپاییها و آمریکاییها و آلمانیها بر سر تصاحب منابع، نیروی کار و بازارها در خارج از مرزهایش به جنگ پرداخت.
نظام اقتصاد جهانی به شکل تبعیض گونه‏ای چنان طراحی شده که در آن ثروتمندان ثروتمندتر و فقرا فقیرتر می‏شوند؛ به عنوان نمونه در آمریکا می‏بینیم که انتقال و سرازیر شدن سرمایه، کالاها و مردم بین آمریکا و کانادا آزاد است، اما حرکت مردم از آمریکا به مکزیک آزاد نیست. در مرزها همراه با جست و جو و بازرسی است، و نیروهای ارتش به صورت گسترده‏ای حضور دارند. در واقع، این شرکتهای چند ملیتی هستند که دوست دارند نیروهای نظامی در مرزها استقرار یابند، چرا که در مکزیک نیروی کار ارزان وجود دارد و کمپانیها، به نسبت، دستمزد بسیار پایینی به کارگران مکزیکی نسبت به کارگران آمریکایی پرداخت می‏کنند.
فقدان ارتباط میان دستمزدها و نیروی کار ارائه شده، یکی از عواملی است که نظام جهانی را به آپارتاید شبیه می‏سازد. در حقیقت، نظام پولی بین‏المللی که به وسیله دلار آمریکا تحت سلطه است، دلیل اصلی برای نابرابری در میزان دستمزدهاست، چرا که نرخ مبادله ارز به وسیله حرکت سرمایه جهانی (International Capital movement)و نه به وسیله کار تولیدی کارگران تعیین می‏شود. در آمریکای شمالی موافقتنامه تجارت آزاد8 (نفتا) که هر چه بیشتر انتقال سرمایه و کالا را آزاد می‏کند، تنها به نفع شرکتهای چند ملیتی است که مشکل دستمزدها را برای کارگران آمریکایی پر مسأله می‏سازد، و در عین حال مسأله مهاجرت را برای مردم مکزیک حل نمی‏کند.
در نتیجه، این مثال نشان می‏دهد که چگونه آپارتاید هم اکنون در سطح بین‏الملل در حال عمل است. اگر جامعه جهانی به دنبال نظام جدیدی در جهان مبتنی بر برابری اقتصادی است، باید شرکتهای چند ملیتی و بانکهای جهانی را مدنی و قانونمند سازد، تسهیلاتی برای مهاجرت مردم در جهان سوم به وجود آورد، و در نظام پولی جهانی، که آمریکا از موارد قدرتمند آن است، نیز تغییری بنیادی ایجاد کند. (نمودار شماره6).
نمودار شماره 6 دور نظام آپارتایدگونه اقتصاد بین‏الملل
ایران و تقابل با نظام ناعادلانه جهانی
نزدیک به دو دهه است که جمهوری اسلامی ایران، یکی از مهمترین بازیگران جنوبی در تقابل با نظام ناعادلانه جهانی است. بازیگری جمهوری اسلامی ایران در این تقابل، حایز اهمیت بسیار زیادی است که در این بخش به مهمترین مؤلفه‏های بازیگری ایران اشاره می‏شود.
پیشینه ایجاد تغییر
نباید به انقلاب تنها به عنوان یک ایده تغییر درون سیستمی علیه شاه نگریست. انقلاب اسلامی ایران، مبشّر پیام جدیدی در قالب یک دگرگونی اساسی بود. در حقیقت، پیام انقلاب ایران در سال 1357، پیام اعتراض به نظام ناعادلانه جهانی بود. تاکید حضرت امام بر استکبار ستیزی و آمریکا ستیزی تنها به مرزهای ایران محدود نمی‏شد. ایران قبل از انقلاب، تجلی نمونه‏ای بود که در آن غالباً با پی‏ریزی سیاستهای بیگانه بر مؤلفه‏های نظامیگری و کانالیزه کردن درآمدهای ملی در طریق تأمین تسلیحات پدیدار می‏شد. قیام مردم مسلمان ایران قیام علیه نظامهای ناعادلانه داخلی و جهانی بود. این الگو می‏تواند در اشکال کمرنگ و پررنگ خود در کشورهای جنوب توسط مردم و دولت مورد متابعت قرار گیرد. تأکید بر حفظ استقلال و نفی سلطه بیگانه در نظام فعلی بین‏المللی به معنای نفی عناصری است که در آن مجدانه سعی می‏شود تا از منابع کشورهای جهان سوم استفاده گردد. استقلال‏خواهی و استکبار ستیزی انقلاب اسلامی ایران هم‏اکنون مورد استفاده تلویحی بسیاری از کشورهای جهان سوم است .
تأکید بر همه مستضعفان
رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، حرکت مردمی را تنها محصور به مرزهای ایران نمی‏شناختند، بلکه آن را حرکتی می‏دانستند که نه تنها مورد تأکید مسلمانان است، بلکه همه محرومان و مستضعفان دنیا می‏توانند از آن عبرتها بیاموزند. ایده انقلاب اسلامی، محوری ساختن استکبار ستیزی در سطح جهانی است، که باطبع این مبارزه به تلاش منسجم و پی‏گیر همه محرومان و مستضعفان در میان کشورهای جنوب و حتی در داخل کشورهای توسعه یافته نیازمند است. انقلاب ایران یک انقلاب صرفاً ملی و ناسیونالیستی نیست، بلکه انقلابی است که با تأکید بر مؤلفه‏های قرآنی، دیدگاهی فراملی و بین المللی را ارائه می‏نماید. اسلام مرزهای وستفالیایی را به رسمیت نمی‏شناسد و معتقد است که در راه مبارزه با آنچه استکبار نامیده می‏شود، این مرزها کمرنگ می‏شوند و آنچه حایز اهمیت است، وحدت میان مستضعفان جهان است.
سختکوشی و عدم تغییر
گذشت نزدیک به دو دهه از وقوع انقلاب اسلامی ایران ثابت نمود که ایده‏ها و دیدگاههای جهانی انقلاب اسلامی درباره نظام بین‏المللی، شعارگونه و زودگذر نبوده است. این ایده‏ها ریشه در دیدگاههای دینی و قرآن ملت ایران دارد، از این رو، در راه تجلی و به ثمر نشستن آنها از هیچ تلاشی فروگذار نخواهد کرد و با عزم راسخی در تلاش است که حقانیت راه و روش خود را در عرصه جهانی به اثبات رساند. موارد بسیاری از حرکتها و جنبشهای ملی و استقلال‏طلبانه وجود داشته‏اند که متأسفانه در گذر ایام رنگ باخته، هویت خود را از دست دادند. این‏گونه حرکتها نتوانستند بخوبی آنچه را که در پی آن بوده‏اند، در جامعه متجلی سازند، اما پایداری و ثبات ایده انقلاب اسلامی ایران می‏تواند راهگشای نیازهای موجود در جهان بین‏الملل باشد.
حمایت بی‏شائبه از قربانیان نظام ناعادلانه جهانی
تلاش جمهوری اسلامی ایران تنها یک تلاش مبتنی بر شعار نبود. جمهوری اسلامی ایران در مواقع مهم بین‏المللی با دیدگاه ارزشی و اسلامی به قضایا نگریست و بدون پرده‏پوشی، اغماض و مانورهای مزورانه دیپلماتیک، حمایت خود را از ملل تحت سلطه ابراز نمود. حمایت از کشورهای جنوب، گسترش همکاری با کشورهای جهان سوم، فعالیت شدید در مجامع و سازمانهای منطقه‏ای و بین‏المللی مربوط به کشورهای جنوب، از نمونه‏های آشکار سیاست خارجی ایران است. از جمله این نمونه‏ها حمایت جمهوری اسلامی ایران از مردم فلسطین و لبنان و حتی کمکهای ایثارگرانه آن به مسلمانان بوسنیایی می‏باشد.
در اختیار داشتن پارامترهای قدرت
جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای جنوب، دارای پارامترهای قدرتی است که می‏تواند آن را مستعد «الگو قرار گرفتن» کند. این عوامل عبارتند از:
نمودار شماره 7 پارامترهای قدرتی جمهوری اسلامی ایران در میان کشورهای جنوب ـ عوامل مادی قدرت؛ مانند: جمعیت، نیروی انسانی کارآمد، موقعیت استراتژیک، ذخایر معدنی و...
ـ عوامل معنوی قدرت: رهبری، ایدئولوژی اسلامی، وجود ارزشها و ایستارهای فرهنگی در میان مردم.
ـ عوامل نظامی قدرت: نیروهای نظامی ارتش و سپاه و بسیج که در راستای خودکفایی نیز قدمهای اساسی برداشته‏اند.
ـ معروفیت: برخوداری از فرهنگ غنی و قدیمی، تلاش در ایجاد ساختار سیاسی - مدنی و ابداعات منطقه‏ای و جهانی (نمودار شماره7)
نمودار شماره 8 عوامل مؤثر در رهبری ایران در میان کشورهای جنوب
جهت مقابله با نظام ناعادلانه جهانی
در همه موارد اشاره شده، ایران دارای موقعیت خوب و شاید بهترین موقعیت در میان کشورهای جنوب باشد. این استعدادها در خیلی از موارد بالقوه بوده و نیازمند آن است که با مدیریتی درست و کارآمد در سیاست خارجی و ملی به فعلیت برسد (نمودار 8).
پی‏نوشتها
1. برای مطالعه بیشتر در مورد تغییر ساختار کهنه به نو و ایجاد شرایط بین‏الملل، منابع گوناگونی وجود دارد که به عنوان یکی از بهترین اثرها، مراجعه شود به:
phyllis Bennis and Michel Moushabeck (eds.) Altered Stated; A Reader in the New World Order, Olive Branch Press, New York, 1993.
2. عوامل یاد شده غالباً در مباحث مربوط به روابط بین‏المللی با عنوان Emerging Threads یا تهدیدات در شرف تکوین مطرح می‏باشند که می‏توانند به نوبه خود صلح و امنیت بین‏المللی را به مخاطره سازند. در این مورد مراجعه شود به: رضا سیمبر «صلح و امنیت جهانی در آستانه قرن بیست و یکم» مجله سیاست خارجی، تابستان 1376.
3. در زمینه احتمال وقوع فزاینده منازعات قومی و منطقه‏ای مراجعه شود به: رضا سیمبر «برخوردهای منطقه‏ای در جهان سوم پس از جنگ سرد» اطلاعات سیاسی و اقتصادی، آذر، دی ماه 1373.
4. در مورد مباحث مربوط به جایگاه حقوق بشر در نظام بین‏المللی، بنگرید به:
Politics and Human Rights, Political Studies, special Issue , vol. 43, 1995.
5. Alan Thomas, Thrid World Atlas, Second Edition, Taylor and Francis, Open Univeristy Press, 1994, p. 64.
6.Ibid.
7. درباره جزئیات بیشتر مکانیزمهای فشار شمال بر جنوب، مراجعه شود به قسمتهای مختلف:
Charles w.Kegley, jr. and Eugener. Wittkopf, The Glbal agenda; Issues and perspectives, Fourth Edition, McGraw Hill, INC. New York, 1995.
8. در مورد بازسازی سازمان ملل متحد، بنگرید به: رضا سیمبر «اصلاحات سازمان ملل متحد پس از جنگ سرد» مجله سیاست خارجی، اسفند 1374، ویژه نامه پنجاهمین سالروز تأسیس سازمان ملل متحد.