معرفی کتاب قواعد فقهیه (مقاله ترویجی حوزه)

گویا پی‏ریزی تألیف و تدوین در زمینه«قواعد فقهی»در میان فقهای امامیه یا شهید اول آغاز گردیده است.شهید اول شیخ ابو عبد الله محمد بن مکی عاملی(734-786 ه ق) با تألیف«القواعد و الفوائد»به این مهمّ دست یازید.
شهید اول آل و قبیله قلم، ضمن اجازه‏ای کتاب خویش را توصیف می‏کند:
«فممّا صنّفته کتاب القواعد و الفوائد مختصر یشتمل علی ضابط کلیّة، اصولیّة و فرعیّة تستنبط منها الاحکام الشّرعیة لم یعمل الاصحاب مثله.»
یکی از مصنفات من کتاب قواعد و فوائد است.کتابی است مختصر مشتمل بر ضوابط کلی، اصولی و فقهی که احکام شرعی از آن به دست می‏آید و در میان اصحاب امامیه کتابی همانند آن تألیف نشده است.
چاپ اول کتاب«القواعد و الفوائد»در سال 1270 ه ق و چاپ دوم آن با حواشی شیخ محمد حرقوشی و حواشی سید محمد عصار در سال 1308 ه ق و چاپ دیگر آن از سوی مکتبه داوری قم انجام گردید.«قواعد»شهید اول با اقبال فقیهان و اندیشه‏وران‏حوزوی مواجه گشت و از این‏رو، در آستانه آن ترتیب، تهذیب، حواشی و شروح گونه‏گونی پدید آمد.از آن جمله یادکردنی است:
مصابیح الظلام فی شرح قواعد الاحکام(از سید مهدی مازندرانی)، نضد القواعد الفقهیه علی مذهب الامامیه(از فاضل مقداد بن عبد الله سیوری حلی)، تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع فوائد الاحکائم الشرعیه(از زین الدین جبل عاملی، شهید ثانی).
این مقال، بررسی سیر و روند تاریخی نگارش قواعد فقهی را بر نمی‏تابد و در پی استقصا نیست.آنچه یاد شد، فقط نگاهی گذرا به آغازین نقطه این‏گونه نگارشها بود.
از میان فقهای معاصر که به تألیف در این زمینه دست یازیده‏اند، سید محمد حسن موسوی بجنوردی رحمه اللّه با تألیف القواعد الفقهیه(در هفت جلد)و ناصر مکارم شیرازی با تألیف القواعد الفقهیه(در چهار جلد)می‏باشند که سعی ایشان مشکور باد.
افزون بر قواعد فقهی که به زبان عربی نگارش یافته‏اند، در میان ادبیات فارسی نیز به کتب قواعد فقهی بر می‏خوریم؛از جمله:
قواعد فقه تألیف محمود شهابی خراسانی، استاد فقید دانشگاه تهران؛قواعد فقه تألیف شیخ علی بابا فیروزکوهی؛قواعد فقه تألیف دکتر ابوالحسن محمّدی؛قواعد فقه (جلد اول بخشی مدنی و قواعد فقه بخشی مدنی 2)تألیف حجة الاسلام دکتر سید مصطفی محقق داماد؛مقالات حقوقی(2 جلد)تألیف دکتر ابو القاسم گرجی، استاد برجسته دانشکده حقوق دانشگاه تهران، که برخی از قواعد حقوقی را مورد بحث قرار داده‏اند. همچنین قواعد فقهیّه تألیف سید محمد موسوی بجنوردی که اینک گزارش آن مورد گفتگوست.
القواعد الفقهیه هی احکام عامه فقهیة تجری فی ابواب مختلفة؛قواعد فقهی احکامی کلی هستند که در بابهای گوناگون فقه به کار می‏روند.میر سید شریف جرجانی در کتاب تعریفات، قواعد را«گزاره یا حکمی کلی که منطبق بر جزئیات خود باشد»می‏داند.
استاد شهابی در کتاب قواعد فقه، تعریفی را فرادید می‏نهد که شایان تأمل است:
«قاعده فقهی قضیه‏ای است که حکم محمولی آن به فعل یا ذاتی خاص متعلق‏نباشد، بلکه بسیاری از افعال یا ذوات متفرق را که عنوان حکم محمولی بر آنها صدق است شامل باشد؛خواه آن حکم محمولی، حکم اقعی اولی باشد؛از قبیل قاعده لا ضرر و قاعده لا حرج که در همه ابواب فقه ممکن است مورد پیدا کند و اجرا شود، یا حکم ظاهری باشد؛از قبیل قاعده تجاوز و قاعده فراغ.»
کتاب قواعد فقهیّه از شانزده فصل سامان‏یافته و در طی آن، قواعد ذیل مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است:
1.قاعده من ملک شیئا ملک الاقرار به‏2.قاعده ید3.قاعده لا ضرر و لا ضرار 4.قاعده المغرور یرجع الی من غرّه‏5.قاعده اصالة الصحة6.قاده ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده و ما لا یضمن بصحیحه‏9.قاعده تدرء الحدود بالشبهات‏10.قاعده لوث 11.قاعده قرعه‏12.قاعده الاسلام یجبّ ما قبله‏13.قاعده نفی السبیل‏14.قاعده اصالة اللزوم‏15.قاعده احسان‏16.قاعده کل مبیع تلف قبل قبضه فهو مال بایعه.
شیوه کار مؤلف محترم بر این پایه است که مدارک و مستندات قاعده را به بحث می‏کشد و در طی آن به شرح روایات، سنت، بنای عقلا، اجماع علما و...می‏پردازد.
مؤلف محترم در راستای تألیف کتاب، زوایاتی منابع و مآخذ متعددی را در نوردیده است.حروفچینی، صحافی و چاپ کتاب چشم‏نواز و شکیل می‏باشد.خوانندگان را به مطالعه و در نگریستن این کتاب فرا می‏خوانیم.