گزارشی از یک کتاب: تحلیل غرب گرایانه از نتایج انقلاب اسلامی

نیکی کدی کتابش را با این جمله‏ها آغاز می‏کند: امسال (2003 / 1382) بیست و پنجمین سالگرد انقلاب ایران خواهد بود؛ بنابراین، زمان مناسبی برای مرور کردن پیشینه تاریخی انقلاب ایران و هم تحول ناشی از سال 1357 است؛ البته نگارش هر تاریخی در مورد ایران، به ناچار تفسیرها و انتقادهایی را در بر دارد؛ از این رو هر چه می‏نوشتم، اختلاف نظرهایی را برمی‏انگیخت. اکنون(2003 / 1382) که در امریکا مشغول نوشتن در این باره هستم، متوجه این نکته‏ام که بسیاری از ویژگی‏های بدی که در امریکا موجود است، در ایران کمتر به چشم می‏خورد؛ از جمله شکاف عظیم در توزیع و درآمد، عنایت به ثروتمندان، تکبر در مورد گذشته و آینده کشور و غیره. با آگاهی از این مسأله، وی به تحریر حوادث پس از انقلاب اسلامی می‏نشیند. افزون بر این، همه اطلاعات و نقد او از جامعه پس از انقلاب، مطابق واقع نیست که به برخی از اساسی‏ترین آن‏ها در بخش نقد می‏پردازیم. قبل از نقد، ارائه خلاصه ای از کتاب، به همان صورتی که نگاشته شده، برای فهم نقدی که بر آن آورده‏ام، لازم به نظر می‏رسد.
نام کتاب: نتایج انقلاب اسلامی نویسنده:نیکی آر.کِدی
ترجمه: مهدی حقیقت‏خواه محل نشر: تهران
ناشر: ققنوس سال چاپ: 1383
تعداد صفحات: 174 صفحه.
مقدمه
متنی که پیش رو دارید، تلخیص و نقدی است از نتایج انقلاب ایران، نیکی آر. کِدی، ترجمه مهدی حقیقت‏خواه (تهران: ققنوس، 1383) 174 ص. این کتاب در سال 2003 / 1382 در امریکا و ترجمه آن، یک سال بعد، در شمارگان 3300 نسخه در ایران منتشر شد. کتاب شامل بخش‏های پیشگفتار، سیاست و اقتصاد در ایرانِ قبل و پس از امام خمینی قدس‏سره ، جامعه، جنسیت و فرهنگ است.
خلاصه کتاب
سیاست و اقتصاد در دوره آیت اللّه خمینی
پس از پیروزی انقلاب در سال 1357، آیت اللّه خمینی، مهدی بازرگان غیرروحانی را به نخست‏وزیری منصوب کرد. امام خمینی، برای هر شهر امام جمعه منصوب کرد؛ نوعی دولت موازی به نام شورای انقلاب اسلامی پدید آورد و شاگردانش بهشتی و آیت اللّه منتظری نیز وی را یاری دادند. گروه‏های فراوانی در اواخر سال 1357، با برنامه‏های بسیار متفاوت پا به عرصه گذاشتند که برخی از آن‏ها اجازه راهیابی به دولت را یافتند. نهضت آزادی، حزبی لیبرال، ملی‏گرا و اسلامی، و حزب جمهوری خلق مسلمان، از جمله آن احزاب بودند؛ در حالی که چپ‏گرایان چنین اجازه‏ای نیافتند. نهضت آزادی قوی بود، و رهبری آن را مهدی بازرگان در اختیار داشت. جبهه ملی، جبهه دموکراتیک ملی، مجاهدین خلق نیز در صحنه حاضر بودند. پیروان امام خمینی، در حزب جمهوری اسلامی متمرکز بودند. چهره برجسته آن، بهشتی به شمار می‏رفت. این حزب، با سپاه پاسداران و گروه خشونت‏طلب حزب‏اللّه، پیوند داشت.
زمان نخست‏وزیری بازرگان، اقتدار دولت تقریبا وجود نداشت. گروه‏های قومی و چپ‏گرایان در حال شورش بودند. تولید نفت پایین بود. بیکاری و تورم بالا بود. افراد آموزش‏دیده گریخته بودند، و.... کمیته‏ها که در نیمه دوم 1357 در همه جا سر برآوردند، و اعتصاب و تظاهرات را هماهنگ می‏کردند، حضوری فعال داشت. بنیاد نوپای مستضعفان، دارایی‏های پهلوی در غرب را دریافت، و از آن‏ها برای استخدام کارگران، از توده مردم استفاده کرد. جهاد سازندگی، بسیج را به مناطق روستایی اعزام کرد تا به نیازمندان کمک کنند.
آیت‏اللّه خمینی بر برگزاری رفراندوم اولیه که به مردم اجازه دهد به نفع یا ضد برپایی جمهوری اسلامی رأی دهند، پای می‏فشرد. سرانجام آرای مثبت 98 درصد اعلام شد. وظیفه بعدی تهیه پیش‏نویس قانون اساسی بود. ابتدا پیش‏نویس تهیه، سپس از سوی مجلس خبرگان با73 عضو بازبینی شد. در آغاز کار مجلس، 55 کرسی در اختیار روحانیان بود، و چند سکولاریست هم انتخاب شدند. در قانون اساسی جدید، اصل پنجم در مورد ولایت فقیه بود، و اصول بعدی اختیارهای او را برمی‏شمرد. و همچنین آموزش و پرورش رایگان، اصول ریشه‏کن کردن فقر و جلوگیری از سلطه بیگانگان و... در آن آمده بود.
آیت‏اللّه خمینی، روحانیان را از نامزد شدن در انتخابات ریاست جمهوری در سال 1359 منع کرد. در این انتخابات، بنی‏صدر بیشترین رأی را آورد. بنی‏صدر به سبب عقایدش و طرفداری ازبرنامه‏هایی نظیر ملی‏کردن صنایع، میان چپ‏گرایان پشتیبانی می‏شد. ریاست مجلس در آن زمان به عهده هاشمی رفسنجانی بود. مجلس چندین کاندیدای بنی‏صدر را برای نخست وزیری رد کرد، و سرانجام محمدعلی رجایی نخست‏وزیر شد. بعدها، مناقشاتی بین حزب جمهوری اسلامی به رهبری بهشتی و بنی‏صدر رخ داد، و امام خمینی دو طرف را وادار به مصالحه کرد؛ اما در بهار 1360 از بنی‏صدر دست شست.
در اردیبهشت 1359 امام خمینی، شورای انقلاب فرهنگی را با 7 عضو منصوب کرد. در 31 شهریور 1359 صدام به ایران حمله کرد. صدام حسین گمان می‏کرد ایران ضعیف و آسیب‏دیده است، و جمعیت عرب منطقه خوزستان به او کمک خواهند کرد؛ اما اشتباه می‏کرد. در ماجرای گروگان‏گیری، بنی‏صدر دو طرح را مطرح ساخت؛ اما با آن‏ها موافقت نشد؛ بدین جهت، بنی‏صدر بحران گروگان‏گیری را رها ساخت و در آن زمان بر جنگ متمرکز شد. در سال 1359 ایالات متحده در عملیاتی برای نجات گروگان‏ها چند هلی‏کوپتر را به ایران اعزام کرد؛ اما ناموفق بود. پس از آن، دو طرح کودتا در ماه خرداد و مرداد کشف شد، و تعدادی از افسران دستگیر شدند. جبهه ملی به توطئه در کودتا متهم شد، و حزب‏اللّه، دفتر مرکزی آن را گرفت؛ روزنامه‏هایش را بست؛ سپس پاک‏سازی دستگاه اداری و ارتش صورت گرفت. شرایطی برای حل و فصل بحران گروگان‏گیری از طرف امام خمینی تعیین شد که پذیرفته شد و مبلغی صورت (دارایی‏های بلوکه شده ایران و ثروت شاه) که باید انتقال می‏یافت، کمتر از مقداری بود که ایران ادعا داشت، و قسمتی نیز صرف بدهی‏های ایران به بانک‏های ایالات متحده شد.
در مراسم سخنرانی بنی‏صدر درگیری صورت گرفت، و او به پلیس دستور داد، آن‏ها را دستگیر کند. پس از آن مسائلی پیش آمد؛ از جمله، بنی‏صدر دولت رجایی را به نقض حقوق بشر، شکنجه و سانسور متهم کرد. مجلس سرانجام بنی‏صدر را فاقد صلاحیت اعلام کرد. روزنامه او بسته شد؛ از فرماندهی نیروهای مسلح برکنار شد، و امام خمینی سرانجام او را عزل کرد.
مجاهدین خلق از سال 1357 روابط بدی با پیروان آیت اللّه خمینی داشتند. از شورش کردها حمایت و با ولایت فقیه مخالفت می‏کردند. امام خمینی آن‏ها را منافقین نامید. آن‏ها در خرداد 1360 در دفاع از بنی‏صدر تظاهرات کردند. حزب اللّه آن‏ها را عقب راند. در تیرماه بمبی منفجر شد که بیش از 72 نفر، شامل بهشتی، 4 وزیر، 25 نماینده و. . . کشته که مجاهدین مسؤول شناخته شدند، و سرانجام هزاران نفر آن‏ها از ایران گریختند. رجوی و بنی‏صدر در مرداد 1360 به فرانسه گریختند و شورای ملی مقاومت را که جبهه دموکراتیک و حزب دموکرات کردستان نیز به آن پیوستند، تشکیل دادند. در مرداد 1360 رجایی رئیس جمهوری، و باهنر، نخست وزیر شد؛ اما انفجار یک بمب باعث کشته شدن آن‏ها شد. در مهرماه در انتخابات ریاست جمهوری، علی خامنه‏ای به رئیس جمهوری دست یافت.
فعالیت مجاهدین به نفع عراق در جنگ ایران و عراق سبب شد. جبهه دموکراتیک ملی و بنی‏صدر، از شورای ملی مقاومت خارج شدند، و در سال 1365 فرانسه آن‏ها را به ترک پاریس واداشت و بعد به بغداد رفتند و تا 1382 متحد دولت صدام بودند. اتحادیه کمونیست‏ها، حزب دموکرات کردستان و حتی حزب توده و فداییان اکثریت، تا اردیبهشت 1362 یا نابود، یا غیرقانونی اعلام شدند، و فقط حزب جمهوری اسلامی و نهضت آزادی، اجازه فعالیت داشتند. در فروردین 1361 قطب‏زاده به جرم این‏که براندازی حکومت را طرح‏ریزی کرده و شریعتمداری به جرم آگاه بودن از این طرح، محکوم شدند. قطب‏زاده اعدام و شریعتمداری تحت بازداشت قانونی قرار گرفت.
دانشگاه‏ها پس از پاک‏سازی به تدریج بازگشایی می‏شدند. در آذر 1361 مجلس خبرگان رهبری، انتخاب شدند، و در آبان 1364 آیت اللّه منتظری را در مقام جانشین امام خمینی برگزیدند. در اسفند 1364 خامنه‏ای دوباره رئیس جمهوری شد. نخبگان جدید در آن دوره سه جناح بودند: 1. چپ اسلامی؛ 2. راست اسلامی و بعدها 3. عمل‏گرایان یا راستِ‏مدرن؛ اما نخبگان متحد و کارآمد بودند و اصلاحات بسیاری در جهت خدمت به مردم انجام دادند. در مرداد 1361 شورای عالی قضایی تمام قوانین حقوق مدرن غیراسلامی را بی‏اعتبار اعلام کرد.
چپ اسلامی درون حزب جمهوری اسلامی بر قدرت خود افزود، و در سال‏های 67 ـ 1363 اکثریت مطلق را در مجلس در اختیار داشت. در ارتباط با غرب، علی‏اکبر ولایتی وزیر امور خارجه کوشید به اروپا نزدیک‏تر شود. در اواسط آبان 1365 یک روزنامه کوچک بیروتی به نام الشراع، فروش جنگ‏افزارهای امریکایی به ایران را فاش ساخت. ماجرا چه در ایران چه در امریکا با برآشفتگی عمومی مواجه شد. آثار جنگ، سقوط بهای نفت و. . . مصیبت‏بار بود. افشای ماجرای ایران گیت که رخداد اصلی در سیاست خارجی ایران در دهه 60 بود، به ایران آسیب رساند؛ چرا که ایالات متحده تصمیم گرفت موضع شدیدی در برابر ایران اتخاذ کند. در این جهت، جنگ‏افزار و مواد شیمیایی در اختیار دولت عراق قرار داد، و البته بعد به دروغ اعلام کرد در حملات با سلاح‏های شیمیایی به کردها، خود ایران تا حدی مسؤول است و از این داستان برای جلوگیری از محکومیت بین‏المللی عراق استفاده کرد. از شهریور 1366 تا فروردین 1367 ایالات متحده چند کشتی و سکوی نفتی ایران را از بین برد، و در 12 تیر، هواپیمای مسافربری ایران را به اشتباه، اما با توجه به اطلاعات در دسترس ناخدا با بی‏پروایی هدف قرار داد، و 290 نفر کشته شدند.
در اواخر جنگ، فرماندهی نیروهای مسلح از خامنه‏ای به رفسنجانی انتقال داده شد. سرانجام ایران قطعنامه 598 را پذیرفت. در 29 تیر 1367 امام خمینی گفت: این تصمیم برای او از زهر تلخ‏تر است؛ اما برای نجات انقلاب ضرورت دارد. منتظری در سال 1367 از حمایت از صدور انقلاب دست کشید. او می‏گفت: ایران باید فقط یک نمونه و الگو باشد. امام خمینی در بهمن 1367 منتظری را مورد انتقاد قرار داد و در اسفندماه، منتظری از مقامش عزل شد. امام خمینی در بهمن 1367 مجمع تشخیص مصلحت نظام را برای حل اختلاف دائم بین مجلس و شورای نگهبان تشکیل داد. در اردیبهشت 1368، قانون اساسی مورد بازبینی قرار گرفت. در حالی که در 14 خرداد 1368، امام خمینی درگذشته بود، مجلس خبرگان در 15 خرداد خامنه‏ای را به ولایت فقیه برگزید و رفسنجانی فقط در مقابل یک رقیب، برنده قاطع رئیس جمهوری شد.
سیاست و اقتصاد در ایران پس از آیت اللّه خمینی
این مقطع، شامل 2 دوره اصلی است: اول از 1368 تا بهار 1376: ریاست جمهوری رفسنجانی عمل‏گرا که با رهبری خامنه‏ای، متحد بود. دوم، در سال 1376 به بعد خاتمی و دیگر اصلاح‏طلبان که با اکثریت عظیم پیروز شده بود.
در مرداد 1368 هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری انتخاب شد و مهدی کروبی جای او را در ریاست مجلس گرفت. ایران با خسارت‏ها و کمبودهای عظیم حاصل از جنگ مواجه بود. هدف رفسنجانی بازسازی ویرانه‏های جنگ، بهبود زیر ساخت‏ها، افزایش تولید رشد از طریق سرمایه‏گذاری خصوصی و جاری بود. اقدام‏ها شامل بازگشایی بورس تهران، خصوصی شدن برخی از کارخانه‏های دولتی، ایجاد مناطق آزاد تجاری در کیش و قشم، کاهش یارانه‏های دولتی، تک نرخی کردن ارز، کاهش پول در گردش، ترویج صادرات کشاورزی و. . . بود.
کلینتون در اردیبهشت 1374 ایران را تحریم اقتصادی کرد. این قانون جلو برخی از سرمایه‏گذاری‏های مورد نیاز را گرفت. ایران در بحران کویت و جنگ خلیج فارس در سال 1370 موضع بی‏طرفی اعلام کرد که به بازسازی روابط با چندین دولت غربی انجامید. تا سال 1371 بهای نفت بالا بود و پیشرفت اقتصادی حاصل آمد؛ اما در آزادی‏های سیاسی هیچ افزایشی به وقوع نپیوست.
مجلس چهارم، جامعه روحانیت مبارز را که محافظه‏کار و از پشتیبانی بازار بهره‏مند بود، تقویت کرد. یکی از آن‏ها ناطق نوری بود که به ریاست مجلس انتخاب شد، و چپ‏گرایان اسلامی قدرت را از دست دادند. رفسنجانی در سال 1372 برای دومین بار، در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد. او با انتقاد چپ و راست روبه‏رو بود. بهای نفت سقوط کرده بود. بدهی از 9 میلیارد در سال 1370 به 34 میلیارد دلار در سال 1372 افزایش یافت. نرخ تورم به بیش از 30 درصد در سال و در یک سال به 49 درصد رسید، و ارزش ریال به شدت سقوط کرد. رفسنجانی در آغاز، روابط با اروپا و جهان عرب را بهبود بخشید؛ اما بین سال‏های 76 ـ 1371 با دشمنی فزاینده ایالات متحده روبه‏رو شد. موضوعاتی که دولت کلینتون در مخالفت خود با ایران استناد می‏کرد: 1. دشمنی ایران با فرایند صلح اعراب و اسرائیل؛ 2. حمایت ایران از تروریسم بین‏المللی؛ 3. دنبال‏کردن برنامه انرژی هسته‏ای و یک سری قتل‏هایی که از دهه 1370 به بعد در خارج از کشور رخ داد. این قتل‏ها را به ایران نسبت دادند؛ البته در این مورد اتفاق نظر وجود ندارد.
در سال 1376 مدت رئیس جمهوری رفسنجانی به پایان رسید و از طرف رهبری، در جایگاه رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد. نامزدهای ریاست جمهوری عبارت بودند از محمد خاتمی، ناطق نوری و دو تن دیگر. نظرسنجی‏ها نشان می‏داد که اکثر مردم انتظار داشتند، خاتمی پیروز شود. خاتمی از آغاز فعالیت از پیروان امام خمینی بود. او سمت‏های مختلفی به عهده داشت و فردی روشنفکر شناخته می‏شد. خط مشی خاتمی که خواستار آزادی‏های بیشتر، تقویت جامعه مدنی، حقوق بیشتر برای زنان و. . . بود، میان جوانان، دانشجویان، زنان، اقلیت‏هاو سنّی‏ها پرطرفدار بود. ناطق نوری برعکس خط مشی و رویکردی مطابق وضع موجود داشت. در خرداد 1376 خاتمی با اکثریت قاطع 69 درصد آرا برگزیده شد.
چپ‏گرایان اسلامی به تدریج مواضع رادیکال را کنار گذاشتند، و پذیرای دموکراسی شدند که مهم‏ترین بخش ائتلاف خاتمی را تشکیل می‏داد. پس از انتخابات، برخی جبهه مشارکت ایران اسلامی را بنیان گذاشتند که به تشکیلات اصلی اصلاح‏طلبان انجامید. ائتلاف طرفداران اصلاحات، دوم خردادی نام گرفت که شامل گروه‏های چپ اسلامی، کارگزاران سازندگی میانه‏رو و دیگران می‏شد.
در کابینه، خاتمی هیچ زنی را به مقام وزارت منصوب نکرد؛ اما معصومه ابتکار را به معاونت ریاست جمهوری برگزید. او مجبور شد کاندیدای محافظه‏کاران را در جایگاه وزارت اطلاعات بپذیرد. در دوره خاتمی آزادی مطبوعات، بهبود روابط با غرب و کشورهای عربی، برگزاری اجلاس سران سازمان کنفرنس اسلامی تهران در آذر 1376، سفر به پایتخت‏های خارجی نظیر رم و پاریس، پایان دادن به مسأله سلمان رشدی، افزایش روابط اقتصادی و تجاری با اروپا و روسیه پدید آمد، و روسیه جنگ‏افزار و فن‏آوری انرژی هسته‏ای را در اختیار ایران قرار داد. دولت خاتمی گام‏هایی در جهت بهبود اقتصاد برداشت. حقوق کارکنان دولت را افزایش داد. او یارانه‏ها را فقط به کالاهای ضرور محدود کرد. با تمام اصلاحات و تلاش، نفت هنوز 40 تا 50 درصد مستقیم درآمد دولت و 80 درصد درآمد صادراتی را تأمین می‏کرد.
در فروردین 1377 قوه قضائیه، کرباسچی شهردار اصلاح‏طلب تهران را به فساد مالی متهم کرد. در تیر 1378 قوه قضائیه گفت: مطبوعات از آزادی سوءاستفاده می‏کنند و برخی از روزنامه‏ها بسته شدند. در بهمن 1377 خاتمی نخستین انتخابات شورای شهر و روستا را برگزار کرد. در سال 1378 مقام‏های قضایی، روزنامه سلام را به سبب انتشار سندی که لایحه مطبوعات را با قتل‏های زنجیره‏ای مرتبط می‏کرد، توقیف کرد. در 17 تیر بسیاری از دانشجویان دانشگاه تهران تظاهراتی را برپا کردند. شب پلیس به خوابگاه دانشجویان حمله برد. یک دانشجو کشته و بسیاری مجروح و عده‏ای بازداشت شدند. به دنبال این حادثه تظاهراتی سازماندهی شد و به شهرهای دیگر از جمله تبریز نیز سرایت کرد. در 21 تیر، تظاهرات ممنوع اعلام شد. رهبری، رئیس تندروی قوه قضائیه، یعنی یزدی را با یک محافظه‏کار مشهور به واقع‏بینی، آیت اللّه محمود هاشمی شاهرودی عوض کرد.
در دور دوم انتخابات در اردیبهشت 1379 پیروزی اصلاح‏طلبان تثبیت شد. رفسنجانی با دریافت این نکته که نمی‏تواند رئیس مجلس شود، کناره‏گیری کرد. مهدی کروبی از اصلاح‏طلبان میانه‏رو رئیس مجلس شد. بهزاد نبوی و محمدرضا خاتمی، معاونان رئیس مجلس شدند. خاتمی در خرداد 1380 دوباره رأی آورد. شاید بزرگ‏ترین دستاورد خاتمی کمک به رواج اندیشه دموکراسی و تا حدی بازتر کردن دولت بوده است. زنان نقش فزاینده در جامعه کسب کردند. خاتمی بحث پیشین درباره اسلام امریکایی، در برابر اسلام ناب را به بحث تمایز اسلام مسالمت‏جو و اسلام سرکوب‏گر طرفدار خشونت تغییر داد. اخیرا همه‏پرسی‏های انجام شده نشان می‏دهد ایرانیان خواستار تغییر و اصلاح در حکومت هستند. خلاصه تحولات اجتماعی و سیاسی نشان می‏دهد که در درازمدت، نیروهای مردمی آن قدر نیرومند خواهند بود که باعث تغییرات قابل توجه شوند.
جامعه، جنسیت، فرهنگ و زندگی فکری
جامعه، آموزش، بهداشت: برخی تغییرات اجتماعی مهم بر اثر تلاش‏های عمدتا توفیق‏آمیز در جهت بهبود زندگی جمعیت روستای صورت گرفته است؛ از جمله مراقبت‏های بهداشتی، گسترش تمام سطوح آموزش برای هر دو جنس به سراسر کشور، گسترش شهرنشینی، کاهش رشد جمعیت، جاده‏سازی، لوله‏کشی آب، تأمین برق، درمانگاه، مدرسه و کانال‏های آبیاری و... .
آموزش و بهداشت عمومی در عرصه آموزشی مدارس از بودجه دولتی، یارانه دریافت می‏کردند. ساخت مدارس در روستاها و نواحی فقیرنشین، افزایش تعداد زنان تحصیل‏کرده، افزایش دختران پذیرفته شده در دانشگاه‏ها، سوادآموزی بزرگسالان، ایجاد شبکه مراقبت‏های بهداشتی اولیه برای توده مردم، کاهش نرخ مرگ و میر مادران و نوزادان، تنظیم خانواده رایگان از نو برقرار شد، و کمی پس از آن مجاز شدن عقیم‏سازی و بسیاری موارد دیگر از جمله کارها و اصلاحاتی بود که انجام شد. مشکلات ناشی از ایدز و مواد مخدر قابل توجه است که با برنامه‏های مختلف و مراکز ترک اعتیاد و اطلاع‏رسانی بیشتر به مردم ضد این دو مورد، مبارزه ادامه دارد.
انقلاب فرهنگی در سال 62 ـ 1359 باعث ضعیف شدن ایران در علم و فن‏آوری شد که برای توسعه مورد نیاز بود. از جمله جداسازی جنسی در مکان‏های عمومی، مقررات لباس پوشیدن، سانسور و برخی محدودیت‏ها در رابطه با فیلم و...؛ البته اکنون آزادی‏های بیشتری وجود دارد. مشارکت فعال زنان در عرصه سیاست‏های انقلابی خودآگاهی بسیاری از زنان طبقه عامه را درباره توانایی سیاسی خود بیدار کرد. تحصیل دختران مورد تشویق قرار گرفت. مخالفت‏های صریح با سیاست و قوانینی که تبعیض بین زن و مرد شمرده می‏شد، سیاست چند همسری، ازدواج موقت، حق طلاق برای مردان، واگذاری صیانت فرزند به پدران و خانواده آن‏ها، عدم امکان ورود به برخی مشاغل از جمله قضا، گرایش تازه زنان به تفسیر اسلام در جهت مساوات طلبانه‏تر به لحاظ جنسیتی، اهمیت یافت. درهای آموزش عالی دینی به روی زنان گشوده شد. در مجله زنان (سردبیر: شهلا شرکت) مقاله‏های گوناگونی در دفاع از زن به چاپ می‏رسید که از جمله نتایج آن، اجازه یافتن زن در مقام قاضی مشاور بود. این پیشرفت‏ها ناشی از همکاری زنان سکولار و مذهبی بود. زنان عشایری و روستایی نقش مهمی در امرار معاش زندگی به عهده داشتند. ورزش از نظر اسلامی مشروع بود، در جایی که فقط زن حضور داشته باشد. در بعضی ورزش‏ها چنانچه پوشش داشته باشند، حضور مرد هم بلامانع است. روابط بین اعضای خانواده رابطه خشک پدرسالاری نبود؛ بلکه روابط دوستانه بود. در ازدواج جوانان، گفت و گو بین والدین و فرزندان صورت می‏گیرد و در اغلب موارد حق انتخاب با جوانان است.
در سال‏های اول پس از انقلاب، محدودیت‏های بسیاری برای فیلم و سینما وجود داشت، و برای این‏که یک فیلم ساخته و اکران شود، باید مراحلی را می‏گذراند؛ از مرحله نوشتن سناریو تا مرحله بعد از ساخته شدن؛ اما بعدها در آذر 1366 امام خمینی مقررات اخلاقی را جایگزین کرد. بسیاری از فیلم‏ها مجوز گرفتند؛ حتی بعضی از آن‏ها در جشنواره‏های مختلف برنده جایزه شدند و ارز مورد نیاز خود را به دست آوردند. از جمله این فیلم‏ها دو زن، آدم برفی، زیر نور ماه، ارتفاع پست و خانه‏ای روی آب بود. فیلم‏سازان موفقی چون مهرجویی، بیضایی، کیارستمی، حاتمی‏کیا، بنی‏اعتماد و تهمینه میلانی را می‏توان نام برد؛ البته هنر فقط به سینما محدود نمی‏شد؛ بلکه در زمینه‏های دیگر مثل رمان، شو، موسیقی و نقاشی و. . . نیز رو به پیشرفت و گسترش بودند.
در سال‏های اخیر عقاید جدید سیاسی و دینی شکوفا شد، و دیدگاه‏های بسیاری وجود داشت. مطبوعات در توسعه فکری و سیاسی به ویژه از سال 1368 به بعد یک نیروی عمده بود. سرکوب جدی مطبوعات در بهار سال 1379 پس از حمله حکومت به اصلاح‏طلبان و از پی کنفرانس برلین آغاز شد. برخی از روزنامه‏نگاران از جمله اکبر گنجی به انتقاد تند دست می‏زدند و به سبب این انتقادها و کتاب‏هایش روانه زندان شد. اصلاح‏طلبانی که بر اسلام تأکید داشتند، به طور معمول راهی در پیش گرفتند که به مدرن‏گرایی اسلامی شهرت داشت، و بر این ادعا مبتنی بود که همه ارزش‏های مثبتی که آن‏ها در غرب مشاهده می‏کردند، مانند علم، حکومت انتخابی، وضعیت بهتر زنان و نظایر آن‏ها، در اسلام اگر به درستی درک شود، دریافت می‏شود.
مجتهد شبستری می‏گوید: تنهاارزش عام حکومت و جامعه باید با دین سازگار باشد؛ اما احکام خاص باید تغییر کند. او از بحث رو در رو با محافظه‏کاران اجتناب می‏ورزید. کدیور، عقیده شبستری را قبول داشت و او ولایت فقیه را مغایر جمهوری‏خواهی می‏داند، و خواستار جدایی دین و دولت است. آیت اللّه طاهری امام جمعه اصفهان با بیانیه‏ای تند که حکومت روحانیان را مورد حمله قرار می‏داد، استعفا کرد و از آیت اللّه منتظری که در بازداشت خانگی بود، پیروی می‏کرد. صانعی فتواهای روشن‏بینانه در مورد زن و تبعیض قومی و جنسی صادر کرد. همچنین یوسفی اشکوری به سبب شرکت در کنفرانس برلین و اظهارات او به ویژه در مخالفت با حجاب اجباری، بازداشت شد.
در ایران اقلیت‏های مختلف وجود دارند که قانون اساسی نیز یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان را به رسمیت می‏شناسد. یهودیان که گاه آن‏ها را طرفدار اسرائیل می‏پنداشتند، در رنج بودند و اکثریت به اسرائیل یا امریکا در سال‏های پس از انقلاب گریختند. بهایی‏ها که مرتد از اسلام به شمار می‏آمدند، و تعداد آن‏ها خیلی کم بود، در سال 1364 تجربیات تلخی از اعدام و سرکوب را دیدند. افراد سنی که در زاهدان در غرب بین کردها، ترکمن و... زندگی می‏کردند و می‏کنند، گاه مورد تبعیض واقع می‏شدند؛ برای مثال در ساختن مجلس، داشتن نماینده و... قومیت‏هایی از قبیل کرد و ترک و لر و...تا قبل از انقلاب حتی استفاده از زبان محلی ممنوع بود؛ اما دولت خاتمی از همان ابتدا به حمایت از آن‏ها پرداخت. زبان محلی آزاد شد. روزنامه، نوار، موسیقی، کتاب و برنامه‏های مختلف به زبان‏های محلی می‏توانست وجود داشته باشد، و تغییرات در سال‏های اخیر تا حدی در جهت برآوردن خواست‏های اقلیت‏ها حرکت کرده است.
واقعه‏نگاری حوادث پس از انقلاب اسلامی بر اساس مطالب کتاب
سیاست و اقتصاد در دوره آیت اللّه خمینی قدس‏سره
انقلاب 1357 ایران مثل بسیاری از انقلاب‏ها با ائتلاف چندین گروه و حزب ناهمگون که مخالف رژیم پهلوی بودند، به پیروزی رسید که این ائتلاف پس از پیروزی چندان دوام نیاورد. این احزاب که پس از انقلاب به فعالیت‏های کوتاه‏مدت و بلندمدت پرداختند، عبارت بودند از:
حزب نهضت آزادی: این حزب را مهدی بازرگان با اهداف دموکراسی، ملی‏گرایی و مخالفت با حکومت عالمان تشکیل داد. در دولت پس از انقلاب نقاط مهمی از جمله یک سوم وزارتخانه‏ها را تحت تصدی داشتند. عدم اختیار کافی و ضعیف شدن و کناره‏گیری و مرگ افراد مؤثر، اصرار به داشتن روابط با امریکا و سرپیچی دانشجویان از تخلیه سفارت امریکا که به کناره‏گیری دولت موقت انجامید، باعث ضعیف شدن حزب شد.
حزب جمهوری خلق مسلمان: این حزب را شریعتمداری با اهداف دموکراسی، ملی‏گرایی، مخالفت با حکومت عالمان تشکیل داد. این حزب در دولت جدید جایی نداشت. سرکوب شورش این حزب در تبریز در 1358 باعث شد که از صحنه سیاسی ایران خارج، و در سال 1361 منحل شود.
جبهه ملی: این حزب با اهداف ملی‏گرایی، لیبرال‏گرایی و غیردینی تشکیل شد. افراد این حزب یک سوم وزارتخانه‏های دولتی را در اختیار داشتند. علل انحلال این حزب، تحریم رفراندوم 1358 و متهم شدن به کودتا ضد دولت است.
جبهه دموکرات ملی: این حزب را هدایت‏اللّه متین‏دفتری تشکیل داد. در دولت جایی نداشت و به علت تحریم رفراندوم 1358 و حمایت از درخواست‏های قوم‏های مختلف ایران و فرار متین‏دفتری از ایران، منحل شد.
مجاهدین خلق: این حزب پیش از انقلاب هم در ایران فعالیت داشت و در اواخر حکومت رژیم پهلوی به علت پیگیری‏های ساواک، بسیار ضعیف شد. بعد از انقلاب هم، به علل حمایت از شورش کردها، مخالفت با ولایت فقیه، تحریم رفراندوم و قانون اساسی، مظنون بودن به بمب‏گذاری و ترور پیروانش، قلع و قمع و از صحنه سیاسی ایران حذف شد. این حزب پس از نابودی در ایران به پاریس رفت و شورای ملی مقاومت را تشکیل داد، و بعد از آن، به بغداد رفت و تا قبل از اشغال عراق از متحدان حکومت صدام بود.
چپ غیرمذهبی: یکی از آن‏ها حزب توده بود که به اتهام جاسوسی برای شوروی در سال 1361 منحل شد.
فداییان خلق: این حزب به دو دسته اقلیت و اکثریت تقسیم شد: دسته اکثریت از امام خمینی حمایت می‏کرد، و تا سال 1362 به کار خود ادامه دادند که در آن سال غیر قانونی اعلام شد. دسته اقلیت به علت حمایت از شورش‏های مختلف در ایران سرکوب، و از صحنه سیاسی کشور حذف شد.
انجمن حجتیه: هدف از تشکیل حزب قبل از انقلاب، مبارزه ضد بهاییان بود که تا سال 1362 بعد از انقلاب هم به کار خود ادامه داد؛ ولی در سال 1362 از صحنه سیاسی حذف شد.
اتحادیه کمونیست: این حزب در سال 1360 تشکیل و به سرعت هم نابود شد.
گروه دمکرات کردستان: این حزب نیز به سبب ایجاد مشکل برای حکومت مرکزی به داخل مرزهای عراق رانده شد.
حزب جمهوری اسلامی: این حزب بعد از انقلاب به‏حمایت از حکومت مرکزی(اسلامی)تشکیل شد. دبیر کل آن، شهید آیت اللّه بهشتی بود. در سال‏های بعد از 1362 به علت منفعل شدن به سبب نبودن رقیب، مسکوت ماند. بعد این حزب به دسته راست اسلامی، و چپ اسلامی تقسیم شد، و در سال‏های بعد این دسته به علت منحل شدن حزب به جامعه روحانیت مبارز و مجمع روحانیون مبارز تبدیل شد که اکنون هم وجود دارند. از دیگر نکات برجسته در دوره آیت اللّه خمینی روند قدرت گرفتن حزب جمهوری اسلامی و به تبع آن دولت مرکزی است. این روند را می‏توان در مراحل ذیل خلاصه کرد.
1. دارا بودن قدرت اقتصادی به سبب وصل بودن به بازار؛
2. برخوداری از قدرت نظامی به سبب وصل بودن به سپاه پاسداران و حزب اللّه؛
3. تعیین امامان جمعه برای شهرهای گوناگون به وسیله امام خمینی؛
4. مخالفت در کار دولت موقت؛
5. ترور مخالفان (به وسیله دیگران)؛
6. سرکوب شورش‏های مختلف؛
7. ملی کردن صنایع و بانک‏ها؛
8. به انحصار درآوردن قوه قضائیه؛
9. تعدیل و پاک‏سازی سازمان‏ها؛
10. اعدام مخالفان به وسیله دادگاه‏های انقلاب؛
11. رهبری سپاه پاسداران؛
12. پاکسازی نیروهای مسلح تا حمله عراق به ایران؛
13. تشکیل بنیاد مستضعفان؛
14. تشکیل جهاد سازندگی؛
15. مورد حمله قرار گرفتن دولت موقت به وسیله مخالفان که به تضعیف آن کمک کرد مثل حزب توده؛
16. برگزاری رفراندوم که 98 درصد آن مثبت بود؛
17. پیش‏نویس قانون اساسی؛
18. تحریم انتخابات خبرگان به وسیله جبهه ملی، جبهه دموکراتیک ملی و چندین گروه قومی و چپ‏گرا؛
19. قانون مطبوعات: بستن روزنامه‏ها، به تاراج رفتن دفاتر آن‏ها و دادن اداره روزنامه‏ها به بنیاد مستضعفان؛
20. تصویب متن قانون اساسی که قدرت روحانیان را افزایش داد و اختیارات ولایت فقیه را زیاد کرد؛
21. تشکیل مجلس و در اختیار گرفتن نیمی از کرسی‏ها به وسیله روحانیان، رفسنجانی رئیس مجلس شد؛
22. انقلاب فرهنگی؛
23. حمله عراق به ایران که باعث وحدت ایرانیان، همسو شدن شور شیعی و عرق ملی، احیای نیروهای مسلح، تقویت سپاه پاسداران و بسیج پیروان امام خمینی شد؛
24. حمله عراق به ایران پیامدهای دیگری هم در پی داشت:
أ. به دست گرفتن رهبری بسیج؛
ب. شدت گرفتن سرکوبی مثل بستن روزنامه‏های مجاهدین؛
ج. گرفتن مسؤولیت توزیع ارزاق عمومی از طریق مساجد به وسیله روحانیان؛
د. کارشکنی‏های بنی‏صدر و حذف او از صحنه سیاسی ایران؛
25. اعلام قائم مقامی رهبری آیت اللّه منتظری؛
26. طغیان مجاهدین خلق و سرکوب آن‏ها؛
27. انحلال حزب جمهوری اسلامی و تقسیم آن به دو حزب مجمع روحانیون مبارز و جامعه روحانیت مبارز؛
28. پذیرفتن قطعنامه 598؛
29. ایجاد دادگاه‏های ویژه روحانیت؛
30. اعدام مهدی هاشمی و باند وی؛
31. دستور به منتظری برای استعفا؛
32. تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام؛
33. بازنگری قانون اساسی: افزایش ویژگی‏های سیاسی ولایت فقیه؛
34. درگذشت امام؛
35. جایگزین شدن آیت اللّه خامنه‏ای به جای وی؛
درگذشت امام خمینی در خرداد 1368، ایران را با یک حکومت نسبتا قدرتمند، اما با مشکلات عظیم اقتصادی، اجتماعی و بین‏المللی باقی گذاشت.
رابطه با امریکا در خلال این سال‏ها فرایند ذیل را پیموده است:
1. دولت موقت، خواستار رابطه بهتر بود؛
2. امریکا شاه را پذیرفت؛
3. عدم ارجاع پول‏های ایران که در امریکا بود، به وسیله آن کشور؛
4. تسخیر سفارت به وسیله دانشجویان و گروگان‏گیری کارکنان سفارت؛
5. انجام عملیات نظامی امریکا برای آزادسازی گروگان‏ها؛
6. ترغیب عراق به حمله به ایران؛
7. موافقت‏نامه جهت مبادله گروگان‏هابا پول‏های ایران و عدم مداخله امریکا در امور ایران؛
8. تحریم اقتصادی امریکا ضد ایران؛
9. جریان ایران گیت.
روابط ایران با دیگر کشورهای جهان روند ذیل را پشت‏سر گذاشته است.
1. روابط با عربستان بعد از حج 1366 تیره شد؛
2. روابط با اروپا بعد از جریان سلمان رشدی تیره شد؛
3. روابط با شوروی و کشورهای بلوک شرق کمی بهبود یافت؛
4. کویت، عربستان و امریکا همه به عراق ضد ایران کمک می‏کردند.
سیاست و اقتصاد در ایران پس از خمینی
ایران بعد از سال 1368 روند رو به پیشرفتی را با دو رئیس جمهوری و رهبری آیت اللّه خامنه‏ای احساس کرده است.
وضعیت اقتصادی در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی را می‏توان به این شرح برشمرد:
1. خرابی‏های ناشی از جنگ؛
2. تورم، بیکاری، کسری بودجه، وابستگی به نفت، کاهش خودکفایی کشاورزی؛
3. تدوین 2 برنامه پنجساله(بازسازی خرابی‏های ناشی از جنگ، بهبود زیرساخت‏ها، افزایش تولید، رشد از طریق سرمایه‏گذاری)؛
4. بازگشایی بورس تهران؛
5. منطقه آزاد اعلان شدن جزایر کیش و قشم؛
6. گرفتن وام از صندوق بین‏المللی پول و اجرای سیاست‏های تعدیلی؛
7. رسوایی در خصوصی‏سازی برنامه پنجساله اول(تعلیق برنامه‏ها)؛
8. تصویب قوانین جدید در مجلس به نفع جانبازان؛
9. بالا رفتن بدهی‏های ایران؛
10. تحریم اقتصادی ایران به وسیله امریکا؛
11. پایین آمدن قیمت نفت و کاهش تولید؛
12. تورم 31 درصدی سالیانه؛
13. کاهش سطح زندگی کارگری که به شورش کارگران انجامید. این شورش‏ها به وسیله دولت مرکزی سرکوب شدند.
ارتباط با کشورهای خارجی بسیار بهبود یافت؛ ولی مسائل مبهمی مثل ترور اسرئیلی‏ها در کشورهای دیگر، هنوز هم مانع روابط کاملاً خوب با کشورهای مختلف جهان است.
وضعیت اقتصادی در زمان آقای خاتمی، عملاً مسدود ماند. بعد از 2 سال، با شروع برنامه پنجساله سوم سعی بر تثبیت موارد ذیل شد:
1. ترویج حاکمیت قانون؛
2. صادرات غیر نفتی؛
3. خصوصی سازی؛
4. آزادگذاری: یعنی این که خارج از دولت هم می‏توان به فعالیت‏های بزرگ اقتصادی (در واقع طرح اقتصاد آزاد) دست زد؛
5. گرفتن مالیات از فراریان مالیاتی و جدی گرفتن بحث مالیات در اقتصاد.
وضعیت سیاسی داخلی ایران در زمان خاتمی به این شرح است:
1. انتخاب خاتمی با اکثریت آرا در سال 1376؛
2. برگزاری اجلاس سران؛
3. سخنان آیت اللّه منتظری در مورد کاهش شدید اختیارات رهبری (وی گفت صاحب این مقام باید نظارت کند نه حکومت)؛
4. دستگیری کرباسچی شهردار سابق تهران؛
5. تظاهرات دانشجویان ضد دستگیری کرباسچی؛
6. حمله پلیس به دانشجویان؛
7. استیضاح وزیر کشور (نوری)؛
8. بستن روزنامه‏ها؛
9. تشکیل دادگاه مطبوعات؛
10. قتل‏های زنجیره‏ای؛
11. درخواست پاکسازی نیروهای امنیتی؛
12. دستگیری یهودیان؛
13. انتخاب شوراها؛
14. انتخابات مجلس پنجم؛
15. انتخابات مجلس ششم؛
16. سالگرد تظاهرات 1378: تظاهرات دانشجویی ضد بستن روزنامه سلام و دستگیری سردبیر آن روزنامه بود که با سرکوب شدید همراه شد. این تظاهرات در چند شهر ادامه داشت و تا چند سال بعد برای آن سالگرد گرفته شد؛
17. استعفای مهاجرانی؛
18. کنفرانس برلین؛
19. پیروزی آقای خاتمی در انتخابات 1380؛
20. حکم اعدام دانشجویی؛
21. طرح همه‏پرسی در مورد اصلاحات.
در این دوره در کل ارتباط با امریکا در هاله‏ای از ابهام است. از روند اوضاع چنین برمی‏آید که امریکا نمی‏خواهد با ایران رابطه داشته باشد. هر چه ایران در مورد افغانستان و عراق حسن نیت نشان داد و هر چه آقای خاتمی کوشید با نظریه گفت‏وگوی تمدن‏ها این دو کشور را در واقع ملت این دو کشور را آشتی دهد، امریکا بهانه‏ها و مشکلات دیگری تراشید که آینده روابط را به هم ریخت. امریکا منتظر سقوط حکومت ایران است که آن هم مسأله ساده‏ای نیست که به همین راحتی بتوان آن را پیش‏بینی کرد.
در این دوره رهبر انقلاب اسلامی یعنی آیت اللّه خامنه‏ای به دنبال تحکیم پایه‏های قدرت خود بود، و در این بین، گاهی از اصلاحات طرفداری کرده، و گاهی به مخالفت با آن پرداخته است، و هاشمی رفسنجانی بعد از ریاست جمهوری به ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.
جامعه، جنسیت، فرهنگ و زندگی فکری
در فصل سوم که جامعه، جنسیت، فرهنگ، و زندگی فکری را مورد بررسی قرار می‏دهد، نکات ذیل قابل تأمل است.
1. بهبود بهداشت عمومی؛
2. تحصیل رایگان تا قبل از دانشگاه؛
3. بالا رفتن نرخ سواد در زنان؛
4. پیدایی طرح پیکار با بی‏سوادی: سواد آموزی بزرگسالان؛
5. پیدایی خانه‏های بهداشت، با همکاری یک مرد و یک زن که اغلب زن و شوهر بودند؛
6. بهبود وضع روستاها؛
7. کنترل جمعیت: یک چرخش 180 درجه‏ای در پایان دهه 60. مجاز شدن تنظیم خانواده با استفاده از فتوای مراجع در دستور کار دولت قرار گرفت؛
8. کم شدن مرگ و میر میان مادران باردار و نوزادان؛
9. افزایش جمعیت؛
10. افزایش ارتباطات: گسترده شدن تلویزیون به چندین کانال، برخورداری استان‏های مختلف از تلویزیون محلی، وجود رایانه، دسترسی به اینترنت؛
11. مشکل مواد مخدر: به ویژه میان جوانان که اغلب تهیدست نیستند، و به علت بدبینی و بی‏تفاوتی فراگیر، به مواد مخدر روی می‏آورند؛
12. مشکل ایدز(HIV+) به ویژه در زندان‏ها و میان مصرف‏کنندگان مواد مخدر؛
13. ارائه طرح انطباق که با اعتراضات دانشجویان پزشکی به حق انتخاب پزشک زن به وسیله زنان تبدیل شد؛
14. بهبود وضع آب آشامیدنی؛
15. وضعیت فرهنگی که یک سیر آزادگرایانه در مقایسه با اوایل انقلاب داشته است؛
16. وضعیت زنان که از لحاظ حقوقی به صفر رسیده بود تا حدی بهبود یافت. در مقابل از دست دادن شغل خود، به دیگر مشاغل روی آوردند. در ورزش به کامیابی دست یافتند. در میدان مبارزه برای احقاق حقوق از دست رفته زنان، گروه‏های متضاد چه مردانه چه زنانه با هم همکاری می‏کنند؛
17. سینما نیز رو به بهبود گذاشته است. ورود فیلم‏سازان زن به عرصه سینما و برداشتن محدودیت‏ها در زمان آقای خاتمی از جمله علل بهبود است؛
18. نگرش‏های جدید به دین و تفسیرهای متفاوت از آن در این دوره آزادانه‏تر بحث و عنوان می‏شود که از این طریق می‏توان روابط با مردم را بهبود بخشید؛ البته این نگرش‏ها و بحث‏های پیرامون آن، زیر نظر اصلاح‏طلبان مجاز است و اگر از آن فراتر رود، با مقابله و عکس‏العمل روبه‏رو خواهد شد.
19. نقد و مخالفت با ولایت فقیه از طرف روحانیان و غیر روحانیان مطرح شده است، و حکومت تا جایی که توانسته با آن مخالفت کرده است.
20. جوامع اقلیت چه قومی ـ نژادی و چه دینی در ایران بسیارند که نارضایی گروه‏های قومی ممکن است تمامیت ارضی ایران را با خطر مواجه کند؛ چرا که ممکن است از طرف دیگر کشورها هم حمایت شوند؛ البته وضعیت اقلیت‏هادر زمان آقای خاتمی بهبود یافته است.
تقریبا در تمام موارد پیش‏گفته به نظر می‏رسد که ایران امروز در دوره گذار است که در آن گرایش به سوی شهرنشینی، آموزش، و تا حدی مدرن‏سازی اقتصاد و جامعه در کنش با عقاید و خواست‏هایی نقش داشته است که با منافع خاص حکومت و روحانیان ـ بازار ناسازگار است.
نقد کلیات
تاکنون کتاب‏های بسیاری در مورد انقلاب اسلامی نوشته و منتشر شده‏اند که بخشی از این کتاب‏ها از محققان ایرانی و برخی دیگراز محققان غیرایرانی است. میان کسانی که از بیرون مرزها نگاهی پژوهشی به انقلاب اسلامی داشته‏اند، دو گونه رویارویی با انقلاب اسلامی وجود دارد: اول شامل آن دسته از محققانی است که بر اساس مشاهدات مستقیم خود در کوران انقلاب اسلامی به تحقیق و وصف انقلاب پرداخته‏اند و دیگری، دربرگیرنده جمعی از محققان است که با استناد به آرا و گزارش‏های نویسندگان ایرانی و خارجی، اثری در مورد انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآورده‏اند.
محققان و نویسندگانی چون تدااسکاچ پل، رابرت لونی، مایکل فیشر، جان فوران، میشل فوکو و بسیاری دیگر، اسامی غیرایرانی آشنا برای علاقه‏مندان به مطالعات در مورد انقلاب اسلامی هستند؛ البته جای خالی ترجمه مطالعات نظری دقیق محققان غیرایرانی در بازار کتاب درباره انقلاب اسلامی ایران، خبر از یک ارتباط متقابل میان سطح نازل عرضه این‏گونه مطالعات و تقاضای نازل‏تر آن در بازار نشر دارد. کتاب نتایج انقلاب ایران یکی از جلوه‏های افول این مطالعات است که در ردیف آثار ترجمه شده محققان غیرایرانی قرار می‏گیرد. کتاب مذکور، سومین کتابی است که از این نویسنده به فارسی ترجمه می‏شود.
وی به سال 1966/ 1355 پژوهشی در مورد انقلاب مشروطه و جنبش تنباکو در ایران انجام داد. این پژوهش با عنوان تحریم تنباکو در ایران، در سال 1356 با ترجمه شاهرخ قائم‏مقامی به وسیله انتشارات تیسفون و با همکاری مؤسسه انتشاراتی فرانکلین منتشر شد. وی در پژوهش خود از تحریم توتون و تنباکو در ایران به صورت جنبشی مردمی و موفق یاد کرده، و آن را متضمن نخستین اتحاد توفیق‏آمیز میان عالمان، اصلاح طلبان متجدد و جماعت ناراضی ایران تلقی کرد. آثار او در ایران پیش از انقلاب، چنان‏که خود اذعان دارد، به طور عمده با نقدها و بررسی‏های منفی روبه‏رو بود. کدی مخالفت‏ها و نقدها را به ملی‏گرایانی نسبت می‏دهد که با عالمان مخالف پهلوی موافق نبودند. وی آورده است: چند سال پیش که ریشه‏های انقلاب ترجمه شد، به سبب آنچه درباره توسعه و مشکلات مدرن ایران می‏گفت، به سرعت مورد بحث مثبت قرار گرفت.
کتاب ریشه‏های انقلاب، در واقع دومین کتابی بود که از او به فارسی ترجمه شد (ریشه‏های انقلاب: تاریخ تفسیری ایران معاصر، نیکی آر. کدی، ترجمه عبدالکریم گواهی، نشر قلم، 1369). ریشه‏های انقلاب، کتابی مشتمل بر نه فصل بود که جریان مدرن‏سازی ایران را از قرن نوزدهم بررسی می‏کرد ضمن این که به قاجاریه، رضاشاه و جنگ‏های ایران، فصول جداگانه‏ای اختصاص داده بود. این کتاب با فصل نهم که در مورد انقلاب بود، به پایان می‏رسید. پس از گذشت 22 سال از انتشار آن، مدیران انتشارات دانشگاه ییل، تجدید چاپ و بازنگری کتاب را به نیکی آر.کدی پیشنهاد کردند که کدی ضمن بازنگری، سه فصل به کتاب پیشین اضافه کرد. کتاب نتایج انقلاب ایران، ترجمه فصول دهم، یازدهم و دوازدهم کتاب بازنگری شده کدی است که فاقد اصلاحیه‏های کدی بر فصول دیگر است. ضمن این که دارای یک نتیجه‏گیری تازه، پیشگفتار و کتاب‏شناسی و پانوشت‏های بازنگری شده است. فصول الحاقی، ریشه‏های انقلاب، گزارشی از وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران از سال 1357 تا 1368 است که به مسائل اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران کنونی پیوند می‏خورد. کدی با تشریح چگونگی تولد احزاب و گروه‏ها در انقلاب اسلامی، گزارش خود را آغاز می‏کند و در ادامه به ارائه گزارشی از چگونگی شکل‏گیری نهادهای مهم پس از انقلاب اسلامی می‏پردازد. تأثیر احزاب بر جنگ تحمیلی و حتی پیش و پس از آن، کانون تحقیق کدی را معیّن می‏کند. با توجه به این که هر از گاه، گریزی به تحلیل‏های اقتصادی دارد. کدی در تحلیل خود، بحث انگیزترین مسأله اجتماعی را زنان می‏داند و در فصل جامعه، جنسیت، فرهنگ و زندگی شهری، به مسائل اجتماعی زنان و آثار انقلاب اسلامی بر آن، تا دوران سیدمحمد خاتمی تأکید می‏کند. پیشرفت زنان در عرصه آموزش، ورزش و هنرها، مهم‏ترین موارد قابل اتکای کدی برای بهبود وضعیت زنان، طی بررسی او از تاریخ ایران معاصر است. وی رشد جمعیت، مطبوعات و الگوهای ازدواج شهری را از عوامل مؤثر در تغییر و تحولات وضعیت زنان در ایران ارزیابی می‏کند.
وضعیت ایران پس از 11 سپتامبر و سیاست‏خارجی آن، یکی دیگر از مباحث عمده کتاب است که به نتیجه‏گیری نهایی او از وضع ایران معاصر می‏انجامد. کدی معتقد است: خلاقیت و قابلیت‏های مبارزه‏جویانه اثبات شده مردم ایران، باعث امیدواری است که آن‏ها قادر خواهند بود بدون هرگونه مداخله خارجی، تغییرات مطلوب خود را در نظام موجود به عمل آورند. کدی وضعیت حاضر ایران را به لحاظ سیاست‏های داخلی و خارجی، پیچیده ارزیابی و سیاست‏خارجی ایران را واقع‏بینانه و عمل‏گرا، وصف می‏کند ضمن این‏که بر ناکامی اقدام‏های مداخله‏جویانه تأکید می‏کند!
نتایج انقلاب ایران، گزارشی از سیاست و اقتصاد تا سینما، روشنفکران و اقلیت‏های قومی را دربر می‏گیرد، و از هر واقعه مهم، حتی در حد چند جمله صرف نظر نمی‏کند. کدی در مقدمه کتاب، مخالفت خود را با کتاب‏های ژورنالیستی مطالعات ایران معاصر ابراز می‏کند و می‏نویسد: چاپ کتاب‏های مهم در حوزه مطالعات ایران در دهه‏های اخیر، به طور عمده مرهون پژوهشگران ایرانی تباری است که آثارشان به هیچ وجه نازل‏تر یا جانبدارانه‏تر از آثار پژوهشگران غربی نیست. من خود را بسیار وامدار چنین پژوهشگرانی می‏دانم.
نقد اجزا
کتاب پیشین اثری نه چندان قابل توجه در حوزه مطالعات خاورمیانه است. مطالعاتی که با روی کار آمدن نومحافظه‏کاران در امریکا، اهمیت دوچندانی یافت. علت این امر، رویکرد فعال سیاست خارجی امریکا به منطقه فوق راهبردی خاورمیانه است که با بررسی عملکردها، اقدام‏ها و سیاستگذاری‏های نومحافظه‏کاران در این ناحیه از جهان، به خوبی قابل لمس است. امریکا اکثر قریب به اتفاق کشورهای خاورمیانه را حول دو محور حقوق بشر یا دفاع از تروریسم، تحت فشار قرار داده است. برخی از کشورها را فقط با یک محور و برخی دیگر را با هر دو محور؛ به طور مثال ترکیه، متحد دیرین امریکا در منطقه خاورمیانه با ابزار حقوق بشر به وسیله نومحافظه‏کاران تحت فشار است یا عربستان که روزگاری نه چندان دور، نزدیک‏ترین دوست امریکا در منطقه بود، به شدت پس از فاجعه 11 سپتامبر با ابزار حمایت از تروریسم، از سوی دولت بوش تحت فشار است. نظام‏هایی نیز چون حکومت جمهوری اسلامی ایران که سابقه ربع قرن مخالفت با تمام سیاستگذاری‏ها و عقاید امریکا را دارد، نه تنها با استفاده از هر دو ابزار حقوق بشر و حمایت از تروریسم، تحت فشار امریکا قرار گرفته که ابزار نو امریکا یعنی تسلیحات هسته‏ای نیز به دو ابزار سنتی وی افزوده شده، و تمام این‏ها باعث شده تا به گمان امریکا، ایران همراه دو کشور عراق‏سابق (زمان صدام) و کره شمالی، مثلث (محور) شرارت را در دنیا تشکیل دهد. این اتهام برای ایران که پس از حمله امریکا به افغانستان، بسیار به امریکا کمک کرده بود، گران تمام شد و همین امر باعث شد تا ایران در حمله امریکا به عراق کمکی در تسکین و آرامش سیاسی عراق، چندان که مورد دلخواه نومحافظه‏کاران بود نکند؛ در صورتی که ایران در این خصوص قدرت و پتانسیل قابل توجهی دارد.
تمام نکات دیپلماتیک پیشین، به همراه اقامت چندین میلیون ایرانی در امریکا و از همه مهم‏تر این‏که ایران یگانه کشوری است که رابطه میان دو ناحیه راهبردی در خاورمیانه یعنی خلیج همیشه فارس، و دریای خزر است، باعث شده نقش ایران در تمام معادله‏های خاورمیانه غیرقابل‏انکار باشد؛ از این رو مطالعات وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشور (ایران) به وسیله پژوهشگران امریکایی نیز جایگاه ویژه‏ای دارد. کدی نیز در این کتاب، برای مروری کاملاً اجمالی بر اوضاع ایران، و کمی پیش از انقلاب تا زمان حال کوشیده است. کتاب برای کسی که هیچ‏گونه آشنایی با اوضاع ایران ندارد می‏تواند منبع بسیار جالب، خلاصه و چکیده‏ای باشد؛ ولی برای پژوهشگران و متخصصان این امر، حرفی برای گفتن ندارد. گویی وی فقط تیترهای مهم روزنامه‏های چندین سال را مطالعه کرده و کمی نیز آن‏ها را با توضیح در کتاب آورده است. در مجموع کتاب پیش‏گفته از چندین جهت قابل نقد و بررسی است.
اطلاعات شخصی نیکی آر. کدی از ایران و شرایط ایران
اشاره کدی در اول کتاب به همزمانی انتشار این کتاب با چهار مورد ذیل:
1. 50 سال از کودتایی که محمد مصدق، نخست وزیر ملی ایران را سرنگون کرد، سپری شده است.
2. بیست و پنج سال از عمر نظام جمهوری اسلامی ایران سپری شده است.
3. شش سال از انتخاب قاطع سیدمحمد خاتمی به ریاست جمهوری می‏گذرد.
4. مبارزه ادامه دارد.
اشاره‏های پیشین نشان از بررسی دقیق و جالب کدی از همزمانی نشر کتاب با موارد پیش‏گفته دارد و از این چهار موضوع، موضوعات سوم و چهارم، محورهای نگارش کتاب واقع شده‏اند و از اصلی‏ترین محور با توجه به وضعیت فعلی ایران یعنی «مبارزه ادامه دارد»، به صورت قابل ملاحظه‏ای چشم‏پوشی شده است. با توجه به کاربرد لفظ مبارزه، به خوبی می‏توان متوجه شد که افکار و نوشته‏های وی بیشتر ناشی از تبلیغات و اخبار رسانه‏های غربی در خصوص ایران است تا منابع داخلی، و حتی می‏توان گفت: وی به شدت در این خصوص تحت تأثیر مخالفان و معاندان نظام است که در خارج از ایران به سر می‏برند و این تأثیرپذیری تا قبل از خوش‏بینی وی به آینده وضعیت ایران، در کتاب موج می‏زند.