عندالمطالبه یا عندالاستطاعه

چندی پیش خبری بر روی صحفه خبرگزاری‌ها رفت به این متن که: به گزارش خبرگزاری‌ها، رئیس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور از گنجاندن دو بند در عقدنامه ازدواج خبر داد.
به گزارش شبکه خبر؛ حسینعلی امیری گفت: در عقدنامه ازدواج عندالمطالبه یا عندالاستطاعه بودن مهریه گنجانده شده است که زوجین براساس توافق بند مربوط را امضا می کنند.
وی افزود: این دو بند برای دقت بیشتر زوجین در عقدنامه ها قید شده است.
اواخر سال ۸۵ سازمان ثبت اسناد و املاک کشور با صدور بخشنامه ای دفاتر ازدواج را مکلف کرد چنانچه زوجین بر عندالاستطاعه بودن مهریه توافق کردند آن را در دفتر رسمی ازدواج قید کنند.
طبق این بخشنامه برای شفاف‌تر شدن موضوع، پرداخت دو نوع مهریه نیز در عقدنامه ها گنجانده شد.
در سال‌های اخیر تعیین مهریه‌های سنگین از سوی خانواده دختران و افزایش آمار درخواست مطالبه مهریه و ناتوانی مردان از پرداخت مهریه همسرانشان به مشکلی تبدیل شده است که مسوولان را هر از چند گاهی به فکر ارائه راه حلی برای آن می‌اندازد.
در نتیجه مسئولان مربوطه ایده‌های مختلفی را مطرح کردند مانند تعیین مالیات بر مهریه‌های سنگین و یا تعیین سقف برای مهریه اما اجرایی‌ترین ایده پیشنهادی سال گذشته از سوی سازمان ثبت انجام شد که دفاتر اسناد را مکلف به مطرح کردن موضوع عندالاستطاعه بودن مهریه کرده بودند تا در صورت توافق زوجین مرد هر زمان استطاعت مالی پیدا کرد مهریه همسرش را بپردازد اما بنا به گفته مسئولان این سازمان، عدم اجرای مناسب این بخش‌نامه موجب شد که در چاپ دفترچه‌های نکاحیه این امر به صورت رسمی مورد توجه قرار گیرد. پس از اقدام سازمان ثبت اسناد، اظهار نظرهای متفاوتی در این خصوص مطرح گردید که به آنها خواهیم پرداخت.
دکتر زهرا داور، مدرس و پژوهشگر حقوق خانواده در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی ایسنا، در ارزیابی از اضافه شدن دو شرط 13 با محتوای «مهریه به صورت عندالمطالبه می‌باشد» و شرط 14 مبنی بر اینکه «مهریه به صورت عندالاستطاعه می‌باشد» به دفترچه‌های نکاحیه گفت: به نظر من تأثیرگذاری این مسأله خیلی کم است.
وی با بیان اینکه «شما چیزی را می‌آورید که عملاً در جامعه‌ی ما موضوعیت ندارد» اظهار کرد:‌ وقتی می‌خواهید معضلی را حل کنید از چه زمینه‌هایی استفاده می‌کنید؟ آیا باید دلایل را ریشه‌یابی کنید؟ یا به آن چه به نظرتان می‌رسد، عمل کنید؟ به نظر می‌رسد در اینجا برخی مسئولان و دست‌اندرکاران به جای اینکه علل بالا رفتن مهریه را ریشه‌یابی کنند برای خودشان تصوری دارند و می‌خواهند آن تصور را عملی کنند و گمان می‌کنند به این شکل امکان‌پذیر است.
این مدرس و پژوهشگر حقوق خانواده با اشاره به وجود معضل مهریه‌های بالا عنوان کرد: برای حل این معضل، بحث مالیات بر مهریه را مطرح می‌کنند. برخی نمایندگان طرح تعیین سقف مهریه را مطرح می‌کنند. اما هیچکدام عملاً نتوانسته جواب بدهد. سؤال این است که آیا واقعاً بررسی انجام داده‌اید که چرا میزان مهریه در جامعه ما به این شکل درآمده است؟ چرا در ابتدای انقلاب میزان مهریه‌ها کم بود و معنای واقعی مهریه مبنای توافق بود اما اکنون همه چیز به این شکل غیرمعقول و غیرمنطقی درآمده است؟
یک قاضی بازنشسته دادگستری درباره اضافه‌شدن شروط جدید عندالمطالبه و عندالاستطاعه بودن مهریه به دفترچه‌های نکاحیه گفت: ذکر عندالاستطاعه بودن پرداخت مهریه، در اسناد نکاحیه، دست مردان را به نوعی در عدم پرداخت مهریه باز می‌گذارد و شخصاً بر این باورم که امضای آن به مصلحت نیست.
اکرم پورنگ‌نیا، درباره اضافه‌شدن دو شرط ‌١٣ با محتوای «مهریه عندالمطالبه می‌باشد» و شرط ‌١٤ مبنی بر اینکه «مهریه عندالاستطاعه می‌باشد» اظهار کرد: قانون‌گذار میزان مهریه را از نظر کمی یا زیادی آن تعیین نکرده و به اراده طرفین واگذار کرده اما مهریه باید به مقداری باشد که قابلیت تملک داشته باشد؛ بنابراین طرفین عقد نکاح می‌توانند به هر مقداری که مورد تراضی و توافق آنان باشد، اقدام به تعیین مهریه کنند.
وی ادامه داد: اما در قانون، پیش‌بینی شده است که به محض وقوع عقد، زن مالک مهریه بوده و می‌تواند هرگونه تصرفی در آن داشته باشد. از طرف دیگر، پیش‌بینی کرده است که برای پرداخت تمام یا قسمتی از مهریه می‌توان مدتی تعیین کرد. حال اگر مهریه‌ای برای زن تعیین نشده و روابط زناشویی واقع شد، زوجه می‌تواند از مهرالمثل استفاده کند که با توجه به وضع و حال زن از جهت میزان تحصیلات با زنان همتراز وی تعیین می‌شود.
این قاضی بازنشسته دادگستری افزود: مهریه‌ای که عندالاستطاعه تعیین شود و در بخشنامه‌ی شماره ‌٥٣٩٥٨/٣٤/١ ثبت نیز به آن اشاره شده است، این امکان را برای مرد به وجود می‌آورد که به طور ظاهر، هرگز استطاعت پرداخت مهریه را پیدا نکند زیرا می‌تواند در مدت زناشویی کلیه‌ اموالی را که کسب می‌کند - مانند املاک، یا اتومبیل‌ها و وجوه نقد - به نام افراد مورد اعتماد و مورد وثوق خود کند.
دبیر شورای فرهنگی - اجتماعی زنان نیز گفت: عندالاستطاعه کردن پرداخت مهریه، ضمن مغایرت با قانون و ایجاد ابهام حقوقی، موجب ایجاد مانع در دسترسی زنان به حق مسلمشان در بحث مهریه می‌شود.
دکتر منیره نوبخت، درباره بند اختیاری افزوده شده به عقدنامه ازدواج مبنی بر عندالاستطاعه بودن مهریه، گفت: از حدود دو سال پیش این موضوع مطرح بوده و اکنون که بند عندالاستطاعه شدن پرداخت مهریه در عقدنامه‌ها ثبت شده، هیچ الزام قانونی ندارد و فقط یک پیشنهاد به زوج‌هاست.
وی با اشاره به قوانین حقوقی، فقهی و فتاوی اکثر مراجع تقلید که مهریه را یک حق مسلم برای زنان و پرداخت آن را یک دین بر عهده مردان و عندالمطالبه می‌دانند، اظهار کرد: در حالی‌که قانون بر عندالمطالبه بودن مهریه تصریح کرده و اذهان عمومی جامعه و زوج‌های جوان برای عندالمطالبه بودن مهریه شکل گرفته است، افزودن بند عندالاستطاعه در پرداخت مهریه، از نظر حقوقی ابهام ایجاد می‌کند.
دبیر شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان تصریح کرد: اگر قرار است شکل جدیدی از پرداخت مهریه ایجاد شود، باید حتماً روال قانونی خود را طی کند و نیازمند کار کارشناسی دقیق است.
اشرف گرامی‌زادگان، حقوق‌دان نیز در این زمینه اظهارنظر می‌کند: بسیاری از حقوق‌دانان و صاحب‌نظران، مهر را جبرانی برای کمبود سهم‌الارث زن می‌دانند یا کسری حقوقی که نسبت به مرد دارد. پس علت ظهور مهر به‌طور مشخص و روشن، تأمین برای زن است که اگر امکان پرداخت آن به صورت عندالمطالبه فراهم باشد، موجب خشنودی زن است و اگر امکان پرداخت آن نباشد، بی‌شک در طول زندگی یا هنگام توانایی، پرداخت آن صورت می‌گیرد.
وی افزایش تعداد زندانیان مهریه و پذیرش مهریه سنگین از سوی مردان در فضای احساسی ابتدای ازدواج را دو دلیلی دانست که به خاطر آن، بخشنامه عندالاستطاعه صادر شد.
گرامی‌زادگان، دو دلیل مذکور را قابل اعتنا ندانست و بیان کرد: مسئولان بیشترین تعداد زندانیان کشور را همیشه زندانیان جرایم مواد مخدر شمرده‌اند نه زندانیان مهریه.دلیل دیگر نیز مردود است؛ چرا که تاکنون گفته می‌شد زن احساسی است و مرد به عقل تکیه می‌کند، چگونه در اینجا این معیار جابه‌جا شده است و مرد احساسی شده و تن به پذیرش مهریه سنگین می‌دهد؟
این حقوق‌دان خاطرنشان کرد: افزودن این دو شرط برخلاف قانون (عندالمطالبه بودن) نشان از این دارد که یکسویه نگریستن به مسایل اجتماعی و بی‌توجهی به کار کارشناسی، نتیجه‌اش خوشایند نخواهد بود. مشکل اصلی در جای دیگری است.
گرامی‌زادگان، نتیجه این اقدامات را حفظ اقتدار مردانه دانست و با انتقاد از این رویه این سؤال را مطرح کرد که در مقابل این آزادی به مردان برای فرار از دین مهریه، چه حقی برای زنان قائل شده‌اند؟ آیا شروطی که حقوق زن را حفظ کند به شروط ضمن عقد افزوده شده است؟ آیا قانون ارث اصلاح شده است؟ آیا مسایل مربوط به حق طلاق، اجازه خروج زن برای مسافرت از شوهر، حضانت فرزند و ده‌ها حقوق دیگر مورد بررسی قرار گرفته است؟
معاون آموزش و پژوهش مرکز امور مشاوران و وکلای قوه قضاییه با بیان اینکه زنان می‌توانند شرط مهریه عند المطالبه را در سند ازدواج امضاء نکنند، گفت: مهریه عندالاستطاعه شرط خوبی در سندهای ازدواج نیست.
فاطمه بداغی افزود: مهریه در صورت عندالمطالبه بودن برای زن حق حبس ایجاد می‌کند بدین معنا که زن در صورت عدم پرداخت مهریه از سوی مرد، می‌تواند حکم حبس برای همسرش بگیرد..
وی اظهار داشت: اما در صورتی که مهریه عندالاستطاعه باشد راهی برای زن به منظور گرفتن حق خود از مرد باقی نمی‌ماند.
وی با اشاره به اشکالات مهریه عندالاستطاعه، گفت: از اشکالات دیگر مهریه عندالاستطاعه لازم الاجرا نبودن آن است زیرا در صورت عدم پرداخت مهریه از سوی مرد، زن باید استطاعت مالی مرد را ثابت کند، در غیر این صورت نمی تواند حق مهریه خود را دریافت کند.
بداغی تصریح کرد: اما در صورتی که زن مهریه عندالمطالبه را در سند ازدواج انتخاب کرده باشد، به راحتی می‌تواند حق اش را از مرد طلب کند.
وی اشکال دیگر مهریه عندالاستطاعه را، مجهول بودن زمان مدت قرارداد دانست و گفت: هنگامی‌که قراردادی زمان مجهول داشته باشد، باطل است و در این صورت زن نمی‌تواند به مهریه اش دست یابد.
 این کارشناس قضایی افزود: اصولا شروط مجهول باطل است و چون مهریه عندالاستطاعه زمان مشخصی برای پرداخت ندارد، عملا شرط مجهول و باطل است و در این صورت باید زن به سراغ مهرالمثل برود.
بداغی گفت: از دیگر اشکالات مهریه عندالاستطاعه این است که قانون‌گذار آن را نمی‌شناسد.
وی با بیان اینکه مهریه عندالمطالبه مدت روشن و معینی دارد و در قانون شناخته شده است، افزود: در صورت عندالمطالبه بودن مهریه، قاضی می‌تواند در تسریع حکم آن اقدام کرده و حتی مهریه را به‌صورت اقساط برای زن مطالبه کند.
وی ادامه داد: مهریه عندالاستطاعه برای قاضی مجهول بوده و همه فرض‌های ممکن، برای آن پیش‌بینی نشده است.
وی اضافه کرد: بر این اساس، در اختلافات و مناقشاتی که بین زوجین پیش می‌آید در صورت مهریه عندالاستطاعه قاضی نمی‌تواند تصمیم بگیرد.
وی اظهار داشت: اشکال دیگر این قانون این است که به محض انعقاد عقد بین زوجین مهریه به ملکیت زوجه در نمی‌آید؛ اما در مهریه عند‌المطالبه به محض انعقاد عقد، مهریه به ملکیت زوجه می‌رسد.
بداغی با بیان اینکه در شرایط فعلی که مهریه عندالمطالبه است مهریه‌ها از سوی برخی همسران پرداخت نمی‌شود، یادآور شد: در قضیه مهریه عندالاستطاعه قضیه لاینحل باقی می‌ماند.
مهدی قلی‌رضایی در این خصوص عنوان کرد: در قانون و در دفترچه عقدنامه تصریح شده است که زن به محض وقوع عقد مالک مهریه است و می‌تواند نسبت به آنچه زوج به عنوان مهریه تعهد کرده است، اقدام قانونی کند؛ این مهریه ممکن است عین یا وجه نقد باشد یعنی کافی است که مالیت داشته باشد و از لحاظ قانون، خلاف شرع و قانون نباشد.
وی درباره نحوه مطالبه مهریه، گفت: آنچه در بین مردم در این خصوص مشهور بود عندالمطالبه بودن است یعنی این‌که در عقدنامه‌های قبلی این وصف آمده بود که مهریه تا این میزان بین زوجین تعیین شده است و زوجه هر زمانی که بخواهد می‌تواند آن را از همسر خود مطالبه کند و شوهر مکلف به پرداخت است.
این مستشار دادگاه تجدیدنظر، اظهار کرد: این مسئله باعث شد که این ذهنیت برای مردم پدید آید که فقط عندالمطالبه بودن بحث مهریه است در حالی‌که در متون فقهی و در قانون برای مهریه هم وصف عندالمطالبه بودن وجود دارد و هم وصف عندالاستطاعه بودن و یا ممکن است هر دو آنها باشد یعنی ممکن است زن و شوهر توافق کنند که بخشی از مهریه عندالمطالبه باشد و بخشی از آن عندالاستطاعه.
رضایی درباره عندالمطالبه بودن، توضیح داد: این مفهوم به این معنی است که به محض امضای عقدنامه، زن اگر بخواهد می‌تواند با مراجعه به محاکم و دادگاه‌های خانواده یا مراجعه به اجرای ثبت بخواهد که مهر همسرش یا قسمتی از مهریه را بپردازد؛ اما عندالاستطاعه بودن به این معنی است که زن زمانی می‌تواند مهریه خودش را مطالبه کند و مرد را ملزم به پرداخت آن کند که استطاعت پرداخت مهریه را به عهده زوج ببیند یعنی مرد توان پرداخت داشته باشد، اگر توان پرداخت نداشته باشد زن این حق را نخواهد داشت. وی در ادامه پیشنهاد داد: خانواده‌ها مقدار خاصی از مهریه را که زوج توان پرداخت آن را دارد به صورت عندالمطالبه و مابقی را عندالاستطاعه تنظیم کنند.
این حقوقدان ادامه داد: در این شرایط تعادل به وجود می‌آید و هم خانم به طور کلی از مهریه ساقط نمی‌شود و هم در مواردی که مرد قادر به پرداخت مهریه نیست اما به دلیل شرایط اجتماعی مهریه ثبت شده، فقط جنبه صوری پیدا می‌کند و باعث نمی‌شود این توقع و انتظار ایجاد شود که زن هر زمان خواست بتواند مهریه را مطالبه کند و با توسل به آن مرد را به زندان بفرستد زیرا اغلب این اقدامات باعث تزلزل بنیان خانواده می‌شود.
وی گفت: اگر بخشی از مهریه عندالمطالبه و بخشی عندالاستطاعه باشد دیگر مشکلی وجود ندارد و تصمیمات فوق قابل اعمال است. اگر شرایط خاصی هم مد نظر است باید پرداخت مهریه را تضمینی کنند که شرط هم اشکالی ندارد و می‌شود به عنوان یک شرط الحاقی در صفحه دفترچه که برای شروط خاص توافقی است، ثبت شود که برای پرداخت مقداری از مهریه ضمانت می‌کند.
مدیرکل ثبت اسناد و املاک استان قزوین گفت: خانواده‌ها باید شرط عندالاستطاعه وعندالمطالبه بودن مهریه را برای زوجین تفهیم کنند.
دکتر داور نیز درباره سردرگمی قانون عندالاستطاعه بودن مهریه افزود: وقتی قانون ما سردرگم است و طبق لایحه حمایت خانواده، مراکز مشاوره خود گواهی طلاق توافقی صادر می‌کنند، به نظر می‌رسد معنای واقعی نهاد خانواده را گم کرده‌ایم و تا وقتی که همه موارد (فرهنگ، اقتصاد، قانون) در کنار یکدیگر درست نشوند، عملاً هیچ حرفی فایده‌ای ندارد. اکنون مهریه عندالمطالبه است و فرد قبل از طلاق، اموالش را منتقل می‌کند و بعد، تقاضای طلاق می‌دهد تا زن نتواند دارایی او را اثبات کند، این مسایل با واقعیت قضایی و توسعه‌ی قضایی نمی‌خواند. مسئولان قوه قضاییه وظیفه دارند یک مقدار بر این مسایل جدی‌تر نظارت کنند و مسایل ازدواج را جدی‌تر بگیرند.
پوررنگ‌نیا نیز در این‌باره گفت: باید در نظر داشت، در حال حاضر که مهریه عندالمطالبه است چه راه‌هایی برای عدم پرداخت آن موجود است و امضای زوجه، بر این راه‌ها صحه می‌گذارد؛ ضمناً این سؤال مطرح می‌شود که اگر پدری با استناد به تبصره‌ ماده 1041 قانون مدنی، مصلحت دختر خویش را در ازدواج دانست و با توافق، شرط عندالاستطاعه بودن مهریه نیز امضا شد، زوجه پس از رسیدن به سن رشد چه وضعیتی پیدا می‌کند؟ آیا می‌تواند از این شرط عدول کند و از توافقی که ولی قهری وی در زمان عدم رشد او انجام داده، منصرف باشد؟
شورای فرهنگی- اجتماعی زنان؛ جلسه با عنوان بحث و بررسی پیرامون تعیین مهریه عندالمطالبه یا عندالاستطاعه در سند ازدواج تشکیل شد.
در این جلسه نظرات موافق و مخالف با موضوع مطرح گردید. ابتدا خانم دکتر فاطمه بداغی، نماینده قوه قضائیه در شورای فرهنگی- اجتماعی زنان توضیحاتی پیرامون مبانی حقوقی مسئله، علل اضافه کردن این شرط به شروط ضمن عقد و توابع آن ارائه کردند؛ سپس جوانب فقهی- حقوقی موضوع توسط اعضاء مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
گزیده نظرات مطرح شده عبارتند از:
- مغایرت مهریه عندالاستطاعه با حق زن در مهریه و مالکیت آن حین عقد،
- عدم تأثیر مهریه عندالاستطاعه در کاهش زندانیان دیون مالی و سبک شدن مهریه‌های سنگین،
- فرهنگ‌سازی در جهت مهریه‌های منطقی توسط قوه قضائیه و رسانه‌ها،
- افزایش آگاهی خانواده‌ها به خصوص زوج‌های جوان نسبت به شروط ضمن عقد و توابع فقهی- حقوقی آن،
- مستثنی کردن مدیونین مهریه از حکم زندان و تعیین مجازات جایگزین،
- تأسیس صندوق ضمانت نفقه و مهریه،
- تعیین مالیات یا حق ثبت در خصوص مهریه‌های سنگین.