طرح تدوین پیش نویس کنوانسیون اسلامی حقوق زنان

در چند سال گذشته «کنوانسیون رفع کلیه‏ی تبعیض علیه زنان» موضوع بحث و گفت و گوهای فراونی در محافل و مجامع فرهنگی، پژوهشی و مراکز و نهادهای قانون‏گذاری و تصمیم‏گیری کشور بوده و تا کنون کتابها و مقالات گوناگونی از سوی موافقان و مخالفان الحاق جمهوری اسلامی ایران به این کنوانسیون تدوین و منتشر شده است؛ اما نکته‏ای که شاید در این میان کمتر مورد توجه قرار گرفته و در غوغای موافقان و مخالفان به فراموشی سپرده شده این است که: آیا کشورهای اسلامی می‏توانند با تدوین کنوانسیون یا معاهده‏ای در زمینه‏ی حقوق زنان، اجماع و اتفاق نظر بین‏المللی را که ـ در حال حاضر با محوریت کنوانسیون یاد شده در حال شکل‏گیری است ـ بر هم زنند و در جهان تک صدایی، صدای دیگری را منعکس سازند، یا خیر؟ تجربه‏ی تدوین اعلامیه‏ی حقوق بشر اسلامی ـ با همه‏ی ضعف‏ها و اشکال‏های آن ـ نشان داد که اگر سیاستمداران و اندیشمندان جهان اسلام با عزم و اراده‏ی استوار و باور قلبی نسبت به داشته‏های خود وارد میدان شوند، می‏توانند به موفقیتهای چشمگیری در زمینه‏ی ایجاد وفاق بین‏المللی بر اساس موازین اسلامی دست یابند. 1 ـ ضرورتها ضرورت تدوین کنوانسیون یاد شده از ابعاد مختلف قابل بررسی است که از آن جمله می‏توان به موارد زیر اشاره کرد: 1 ـ 1. یکی از اهداف اساسی تدوین کنندگان و حامیان کنوانسیون رفع تبعیض، همسان سازی قوانین و مقررات حاکم بر روابط زن و مرد در جهان، با محوریت حقوق، اخلاق و ارزشهای غربی است. تحقق این هدف موجب دگرگونی بیش از پیش فرهنگ و ارزشهای شرقی و اسلامی و ذوب شدن بیشتر آنها در فرهنگ مغرب زمین گشته و زمینه‏ی استیلای روز افزون غربیان بر مقررات این کشورها را فراهم می‏کند؛ از این رو همه‏ی کشورهایی که به نوعی با حاکمیت بی‏هماورد اخلاق و ارزشهای غربی مخالفند، باید همه‏ی تلاش خود را برای جلوگیری از به ثمر نشستن این هدفِ تدوین کنندگان و حامیان کنوانسیون یاد شده به کار گیرند و با طرح شایسته‏ی دیدگاه‏های اسلام در مورد حقوق زنان، مانع شکل‏گیری اجماع بین‏المللی در مورد مفاد سندی شوند که تنها بیانگر دیدگاه‏های تعدادی در کشورهای غربی است. 2 ـ 1. با وجود اتفاق نظر و نقاط مشترک فراوانی که در میان مسلمانان جهان ـ اعم از شیعه و اهل سنت ـ در مورد حقوق، تکالیف زن و مرد در عرصه‏ی خانواده و جایگاه و شخصیت فردی و اجتماعی زنان وجود دارد، به دلیل آنکه دیدگاه اسلام در مورد این موضوعات، هنوز در قالب یک سند یا میثاق قابل پذیرش در عرف بین‏الملل عرضه نشده است، این دیدگاه در مجامع و نهادهای بین‏المللی ـ که اتفاقاً بخش قابل توجهی از آن‏ها را کشورهای اسلامی تشکیل می‏دهند ـ کمتر مورد توجه قرار می‏گیرد؛ تا آنجا که وقتی کشورهای اسلامی، پذیرش برخی کنوانسیونها را به عدم مغایرت مفاد آنها با مقررات اسلام مشروط می‏کنند، برخی کشورهای غربی این شرط را به دلیل آنکه قرائتها و تفسیرهای مختلفی از مقررات اسلامی وجود دارد، مورد پذیرش قرار نمی‏دهند؛ از این رو لازم است که کشورهای اسلامی با تدوین دیدگاه‏های مشترک خود در قالب یک سند بین‏المللی، هویت اسلامی خود را بیش از پیش تبیین و از دیگران متمایز سازند. 1 ـ 3. اتفاق نظر بر سر یک متن واحد که در آن مهمترین اصول و مبانی دین اسلام در نگرش به حقوق و شخصیت و جایگاه زن و همچنین دیدگاه این مکتب در مورد نهاد خانواده و روابط زن و مرد، به روشنی و بی هیچ ابهامی بیان شده است. موجب تقویت موضع کشورهای اسلامی در مجامع بین‏المللی‏ شده و دیدگاه اسلام در مورد زن و خانواده را به عنوان دیدگاهی که نمی‏توان در تدوین اسناد بین‏المللی با بی توجهی از کنار آن گذشت، مطرح می‏سازد. 1 ـ 4. با پذیرش کنوانسیون رفع تبعیض از سوی اکثریت قریب به اتفاق کشورهای اسلامی، این خطر وجود دارد که رفته رفته کشورهای غربی با بهره‏گیری از فشارهای بین‏المللی، کشورهای اسلامی را مجبور به عقب‏نشینی از مواضع اصولی خود و داخل کردن مقررات این کنوانسیون در قوانین داخلی خود نمایند؛ از این رو ضروری است که تا قبل از تبدیل شدن مفاد کنوانسیون یاد شده به قواعد امره‏ای با پشتیبانی عرف بین‏الملل، جایگزینی اسلامی برای آن تهیه شود تا فشارهای بین‏المللی بر کشورهای اسلامی تا حدی کاسته گردد. 2 ـ موانع و مشکلات با وجود ضرورتهای یاد شده، بدون تردید تدوین کنوانسیون اسلامی حقوق زنان کار ساده‏ای نیست، و موانع و مشکلات فراوانی پیش رو خواهد داشت؛ برخی از موانع و مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد، به شرح زیر است: 2 ـ 1. روشن نبودن دیدگاه قطعی اسلام در مورد بسیاری از موضوعات و مسائلی که امروزه در حوزه‏ی حقوق مطرح است: اگر چه اندیشمندان و صاحب‏نظران بسیاری در نقاط مختلف جهان اسلام با استفاده از آیات و روایات به تبیین دیدگاه اسلام در مورد ابعاد مختلف شخصیت زن پرداخته و کتابها و مقالات فراوانی نیز در این زمینه منتشر شده است؛ اما باید اذعان داشت که بسیاری از این دیدگاه‏ها، نه نظر قطعی اسلام؛ بلکه برداشت یک یا چند صاحب‏نظر از تعدادی از آیات و روایات است و چه بسا بررسی بیشتر و ملاحظه‏ی همه‏ی آیات و روایاتی که در موضوع مورد نظر وارد شده، بتوان به دیدگاه دیگری دست یافت. با توجه به این نکته به نظر می‏رسد که قبل از هر گونه اقدام در زمینه کنوانسیون اسلامی حقوق زن، لازم است که نظر قطعی اسلام ـ یا حداقل نظری که ظن قوی نسبت به آن وجود دارد ـ نسبت به مهمترین مسائل مطرح در حوزه‏ی حقوق زنان به دست آید. 2 ـ 2. وجود پاره‏ای اختلاف نظرها در میان علما و اندیشمندان جهان اسلام: با وجود اشتراک نظر فراوانی که میان مذاهب اسلامی در مورد بسیاری از موضوعات و مسائل فقهی و حقوقی زنان به چشم می‏خورد، مواردی نیز یافت می‏شود که همه‏ی مذاهب در مورد آنها اتفاق نظر ندارند و پیروان هر مذهب در مورد آنها دیدگاه متفاوتی برگزیده‏اند. قطعاً این اختلاف نظرها مانعی جدی بر سر راه تدوین سندی جامع و مورد وفاق همه‏ی کشورهای اسلامی است؛ لذا اقدام در زمینه‏ی به تفاهم رسیدن در مورد این‏گونه موارد یا یافتن راه حلی در مورد نحوه‏ی انعکاس مسائل اختلافی در سند نهایی امری اساسی است. 2 ـ 3. نبود انگیزه و اهتمام لازم در میان کشورهای اسلامی: متأسفانه بسیاری از کشورهای اسلامی یا با جریانی که در صدد سلطه‏ی فرهنگ غربی بر سراسر جهان است همراه شده‏اند یا حداقل در برابر آن سکوت کرده‏اند و در پی اقدامی تهاجمی در برابر این جریان سلطه پرداز نیستند؛ از این رو همراه کردن همه‏ی کشورهای اسلامی با چنین کنوانسیونی نیازمند تلاش رایزنی‏های فراوان در سطوح دولتی و غیر دولتی است. قطعاً بهره‏گیری از تجربه‏های به دست آمده از تدوین اعلامیه‏ی حقوق بشر اسلامی می‏تواند در این زمینه راهگشا باشد. 3 ـ مراحل انجام طرح قطعاً انجام چنین کار بزرگی نیازمند اقدامات گوناگون و گسترده‏ای در سطوح داخلی و بین‏المللی است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‏کنیم: 3 ـ 1. بررسی جوانب مختلف طرح در جلسات کارشناسی: نخستین اقدام در جهت عملی کردن طرح یاد شده تشکیل جلسات کارشناسی با حضور صاحب‏نظران و کارشناسان حوزه‏هایی چون مسائل زنان، فقه، حقوق بین‏الملل، حقوق خصوصی، حقوق جزا و حقوق عمومی است. در این جلسات باید ضمن بررسی ضرورت و امکان تدوین کنوانسیون یاد شده و مطالعه پیشینه‏ی تدوین اسناد بین‏المللی بویژه اسنادی که از سوی کشورهای اسلامی تدوین شده است، مقدمات مراحل بعدی انجام طرح ـ که در زیر به آنها اشاره می‏شود ـ فراهم گردد و برآوردی از امکانات و مقدورات مورد نیاز نیز صورت گیرد. 3 ـ 2. زمینه سازی انجام طرح در حوزه‏های علمیه: از آنجا که همراهی و مساعدت مراجع، فقها و اندیشمندان حوزه، نقش مهمی در موفقیت طرح مزبور دارد. لازم است با برگزاری نشستها و جلسه‏های بحث و گفت‏وگو اولاً، ضرورت انجام این مهم برای شخصیتها و مراکز حوزوی تبیین گردد و ثانیاً همکاری و مساعدت آنها در انجام طرح جلب گردد. 3 ـ 3. فراهم آوردن زمینه‏ی انجام طرح در داخل کشور: از آنجا که به ثمر نشستن طرح تدوین کنوانسیون اسلامی حقوق زن، مستلزم بسیج همه‏ی امکانات دستگاه‏های مختلف پژوهشی، فرهنگی، حقوقی، سیاسی و دیپلماتیک کشور است، لازم است در ابتدا رایزنی‏ها و شورهای گسترده‏ای با دست‏اندرکاران دستگاه‏های یاد شده صورت گیرد تا در مراحل اجرایی بتوان از همه‏ی امکانات کشور در این زمینه استفاده کرد. 4 ـ 3. امکان سنجی در سطح مجامع علمی و مؤسسات فرهنگی، پژوهشی کشورهای اسلامی: قبل از طرح موضوع تدوین کنوانسیون یاد شده در سطح دولتها، لازم است با رایزنی و ارتباطات علمی با علما و اندیشمندان جهان اسلام ضمن تبیین ضرورت انجام این کار برای آنها برآورد دقیقی نیز از میزان همراهی و هم‏صدایی آنها با انجام طرح یاد شده به دست آید تا مجریان طرح، دچار بدبینی یا خوش بینی کاذب نگردند. 4 ـ پیشینه‏ی طرح اگر چه تا کنون اقدامی در زمینه‏ی تدوین کنوانسیون یاد شده نه از سوی نهادهای دولتی و نه از سوی نهادهای غیر دولتی صورت نگرفته است؛ امّا اقداماتی چون تدوین منشور حقوق و مسئولیتهای زنان در جمهوری اسلامی ایران (شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان)، سیاستهای کلی نظام جمهوری اسلامی در زمینه‏ی مسائل زنان (مجمع تشخیص مصلحت نظام)، سیاستهای کلان نظام جمهوری اسلامی در حوزه‏ی مباحث زنان و خانواده (دفتر مطالعات و تحقیقات زنان) صورت گرفته که می‏تواند مبنایی برای مطالعات اولیه، در زمینه اجرای طرح مذکور باشد.