مهرانگیز منوچهریان؛ داعیه‏دار حقوق زنان

مهرانگیز منوچهریان، یکی از فعالان سیاسی و از فمینیست‏های لیبرال معروف ایران است. وی در طول حیات نود ساله خود فعالیت‏های اجتماعی بی‏شماری داشت و مقالات زیادی از خود به جای گذاشت که بررسی همه آنها در این مقاله نمی‏گنجد. از این رو در این مقاله سعی شده تا به صورت جمع بندی به بعضی از مطالب اشاره شود. وضعیت خانوادگی مهرانگیز، فرزند درة التاج و منوچهر منوچهریان بود. زندگی مادرش تحت تأثیر تربیت یک زن مسیحی ـ روسی به‏نام ماریوان که در خانه آنها زندگی می‏کرد، قرار داشت. درة التاج از چهار سالگی به مدت 28 سال تحت تربیت ماریوان قرار داشت، به‏طوری که حتی بعد از ازدواج نیز دل‏بستگی خاصی به او داشت. منوچهر (شوهر درة التاج) نیز در زمان ازدواج با وی به یاری ماریوان زبان فرانسه را آموخت. 1. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، فعالیت‏های مهر انگیز منوچهریان بر بستر مبارزات حقوقی زنان در ایران، ص 38. و در مدرسه دارالفنون نیز تدریس می‏کرد. زندگی‏نامه‏ مهرانگیز، دختر دوم و فرزند دوم خانواده، در سال 1285 ه ش در مشهد به دنیا آمد. هنگام تولد او، ماریوان روسی در خانه آنها به سر می‏برد. مهر انگیز خط فارسی را از مادر بزرگ و الفبای لاتین را از مادرش آموخت. خانواده مهر انگیز در هشت سالگی او به تهران آمدند و او در نُه سالگی، تحصیل را در مدرسه ژاندارک که از سوی مبلّغه‏های مسیحی (خواهران «سن ونسان دوپل») تأسیس شده بود، از کلاس ششم شروع کرد، همان، ص 40. (زیرا او تا کلاس ششم را در مشهد و در خانه آموخته بود). مدرسه ژاندارک وابسته به سفارت فرانسه بود. به همین دلیل، مهرانگیز امتحان کتبی سال ششم را در سفارت فرانسه و امتحان شفاهی آن را در مدرسه که با حضور نماینده فرهنگی دولت فرانسه برگزار می‏شد، شرکت کرد. همان. 41. او دوره متوسطه را در مدرسه «فرانکو پرسان» گذراند. این مدرسه از سوی یوسف خان مؤدب الملک که پدری فرانسوی داشت، تأسیس شده بود. مهرانگیز منوچهریان در این مدرسه دوره سه ساله درس فرانسه را طی کرد. او که از دوره کودکی زبان فرانسه را تحت تعلیم مادام ماریوان روسی در خانه آموخته بود، توانست این دوره را دو ساله طی کند. همان، ص‏42 وی به فراگیری زبان فرانسه بسیار علاقه‏مند بود، به‏طوری که در این درس بیشترین نمره ها را دریافت می‏کرد؛ ولی به همان اندازه به دروس شرعیات و زبان عربی بی‏علاقگی نشان می‏داد، به‏طوری که پایین‏ترین نمره را از این درس‏ها می‏گرفت. او در پایان دوره متوسطه، در درس شرعیات نمره (10) و در درس عربی نمره (12) گرفت؛ نوشین احمدی و پروین اردلان، همان، ص 45. او حتی وقتی وارد دارالمعلّمات شد، همچنان کلاس‏های عربی و شرعیات برای او مسئله ساز بود و سعی می‏کرد با تقلب و استفاده از حیله‏های متفاوت، از زیر تکالیف این کلاس‏ها شانه خالی کند. به عنوان مثال وقتی استاد به او تکلیف داد که از روی یک مطلب ده بار بنویسید، وی از ده کاربن برای این‏کار استفاده کرد به‏طوری که استاد خیال کند ده بار نوشته است؛ نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 46 ـ 47. مهرانگیز، معلمی را در سال 1311 ه ش با تدریس زبان فرانسه در مدرسه ژاندارک آغاز کرد و در سال 1313 ه ش بنا به سفارش شخص رضا شاه، بدون گذراندن کنکور مقدماتی، وارد دانشسرای عالی (دانشکده فلسفه و علوم تربیتی) شد. از آنجایی که خانواده مهرانگیز روابط نزدیکی با دربار داشتند با وساطت رییس دفتر رضا شاه ، شخص رضا شاه دستور داد که اسم این دختر را در دانشسرای عالی بنویسند. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 55. مهم‏ترین اساتید او در این دوره، رضا زاده شفق، هی‏تیه فرانسوی و ویللی‏ها آلمانی بود. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، ص 57. او در خاطراتش ذکر می‏کند که در دانشسرای عالی در بعضی از امتحانات، تقلّب می‏کرده است. وی برای توجیه کار خود می‏گوید: «چه سؤال به قدری غیر منصفانه و ناهموار تنظیم شده بود که برای دفع شرّ آن، هر تقلبی ، دفاع مشروع محسوب می‏شد.» همان، ص 64. او در شهریور 1317 ه ش تحصیلاتش را در دانشسرای عالی با اخذ مدرک لیسانس به پایان رساند. پوران فرخ‏زاد، دانشنامه زنان فرهنگ‏ساز ایران و جهان، ج‏2، ص 1763 و نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 72. وی همزمان با تحصیل، به فراگیری موسیقی مشغول بود و در سال 1325 ه ش وارد دانشکده حقوق شد و در سال 1327 ه ش از آن دانشکده فارغ التحصیل شد نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان. ص 82 . و برای گرفتن پروانه وکالت، دوره کارورزی وکالتِ دادگستری را به راهنمایی محمود سرشار شروع کرد. او در سال 1332 ه ش برای خود دفتر وکالت باز کرد. همان، ص 111 و 112. وی در سال 1334 ه ش در کنکور دکتری حقوق قبول شد همان، ص 124. و در سال 1338 ه ش موفق به اخذ درجه دکتری حقوق گردید. همان، ص‏130 او در دوره چهارم مجلس سنا با انتصاب شاه به آن راه یافت. نمایندگان سنا در دوره چهارم، شصت نفر بودند که سی نفر انتخابی مردم و سی نفر انتصابی شاه بودند، که در میان سناتورهای انتصابی شاه، مهر انگیز منوچهریان و شمس الملوک مصاحب دیده می‏شدند.نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 196. مهم‏ترین آثار قلمی وی عبارت‏اند از: 1 ـ انتقاد از قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن سال 1342 2 ـ طرح قانون خانواده بر مبنای اصل تساوی حقوق زن و مرد، اعطایی اعلی‏حضرت همایون محمد رضا شاه به ملت ایران 3 ـ وضع حقوقی زن در جهان ترجمه، سال 1342 4 ـ نابرابری‏های حقوقی زن و مرد در ایران و راه اصلاح آن، سال 2537 شاهنشاهی‏ 5 ـ مسئله جرائم اطفال‏ 6 ـ وحشیگری قصاص در حقوق اسلام پوران فرخ‏زاد، همان، ص 1764. او در بعضی از مجامع از جمله: انجمن آمریکایی حقوق بین الملل ، کمیته مکاتبات وابسته به شورای ملی زنان آمریکا، اتحادیه بین المجالس، اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان، عضویت داشت. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 513. خانم منوچهریان هیچ‏گاه دارای فرزندی نشد وتجربه مادر بودن نداشت. همان، ص 145. طرفداری از حقوق زن‏ معمولاً مهرانگیز منوچهریان را از فعّالین فمینیسم معرفی می‏کنند، به‏طوری که برای بسیاری از فمینیست‏های جهان فردی شناخته شده بود. وقتی از جرمن گریر ، روزنامه نگار معروف استرالیایی در مصاحبه ای با روزنامه ایندیپندنت اسامی فمینیست‏ها را پرسیدند، ایشان از منوچهریان نیز نام برد. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 191. پاره‏ای از نویسندگان داخلی، او را از طرفداران حقوق زن می‏دانند. وی سعی می‏کرد اختصاصاً در حوزه زنان وارد شود و هدف اساسی خود را «تساوی حقوق زن و مرد در همه عرصه‏ها» عنوان می‏کرد. مهم‏ترین کتابی که او دراین خصوص نگاشت، کتاب «نابرابری حقوقی زن و مرد درایران» بود. وی در این کتاب سعی کرده قوانین ایران را با قوانین کشورهای اروپایی مقایسه کند؛ البته با این پیش فرض که قوانین کشورهای اروپایی، پیشرفته و قوانین مدنی ما که برگرفته از فقه اسلامی است، عقب مانده است. مهرانگیز منوچهریان، نابرابری‏های حقوقی زن و مرد در ایران و راه اصلاح آن، ص 5. او هر چند تساوی همه جانبه زن و مرد را شعار خود قرار داده بود، ولی درعمل فعالیت خود را در خصوص تغییر قوانین مدنی، آن هم اختصاصاً به قوانین مربوط به خانواده، متمرکز کرده بود. وی در حالی که از قوانین کشورهای اروپایی در مورد زن دفاع می‏کرد ـ بدون اینکه بخواهد علل بهتر بودن قوانین کشورهای اروپایی را روشن کند یا بدی قوانین اسلامی را تبیین کند ـ قوانین ملی و اسلامی را به باد انتقاد و تمسخر می‏گرفت و این مسئله به حدی ذهن او را مشغول کرده بود که حتی خوبی‏های آن یا به نقشی که در استحکام خانواده یا خوشبختی زنان می‏توانست ایفا کند، توجه نداشت؛ به عنوان نمونه به بخشی از سخنرانی او در مجلس سنا درباره سفر زنان به فرنگ بدون اجازه شوهر توجه کنید: «با توجه به اصل تساوی زن و مرد، اعطایی شاهنشاه آریامهر به ملت ایران ، علت اینکه اداره گذرنامه صدور گذرنامه را برای زنان شوهردار موکول به اجازه شوهر می‏کند، چیست؟ ... جامعه ایرانی از زنان ایران به ویژه نمایندگان زن انتظار دارد اکنون که بندها گسسته و عرصه فصیح ابراز لیاقت واستعداد و کمال بر زنان عرضه شده است ، زنان در اصلاح قوانین مخصوصاً قوانین خانواده گامی بردارند،... و برای برابر کردن حقوق زن و مرد ، اعطایی شاهنشاه آریامهر به ملت ایران، طرحی فراهم آوریم.» مذاکرات مجلس سنا، جلسه 151، 9 اسفند 1344؛ نقل از: نوشین احمدی خراسانی، پروین اردلان، همان، ص 316. او تلاش‏های بسیاری برای خروج زن بدون اجازه شوهر به عمل آورد، ولی آیا این تلاش‏های او به نفع استحکام خانواده‏ها بود؟ آیا اینکه زن بدون اجازه یا حتی با مخالفت صریح شوهر خود بتواند به مسافرت کشورهای اروپایی برود، چه گرهی از کار زنان ایرانی باز می‏کرد و اصولاً چرا در آن شرایط، زنان ایرانی از او حمایت نکردند؟ آیا واقعاً منوچهریان از حقوق زن دفاع می‏کرد ؟ با کمی دقت روشن می‏شود که منوچهریان به جای اینکه واقعاً به فکر راه‏های سعادت و خوشبختی و اعاده حقوق زن ایرانی باشد، بیشتر به فکر این بود که چگونه می‏توان قوانین کشورهای اروپای غربی درباره زنان و خانواده را در ایران به تصویب رساند. واقعیت این است که وی به دلیل زمینه‏های خانوادگی که در ابتدای این مقاله به آن اشاره شد ، دل‏بستگی خاصی به دنیای غرب پیدا کرده بود. این چیزی است که خودش نیز بارها به آن اشاره می‏کند و با ورود او به اتحادیه بین الملل زنان حقوقدان، به صورت نوعی رسالت برای وی درآمد؛ به عبارت دیگر او خود را نماینده سازمان در ایران می‏دانست و بر خود لازم می‏دید که منویّات آن سازمان را به هر نحوی که شده، در ایران جاری سازد و قوانین آن را جایگزین قوانین ملی گرداند. او تأکید می‏کند مسیری که انتخاب کرده، توقف پذیر نیست و تحقق آنها به قول رایج، دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد. مهرانگیز منوچهریان، همان، ص 44. این در حالی است که تنها معدودی از زنان تحصیل کرده با او همراهی می‏کردند؛ به عنوان مثال بعد از تشکیل «کمیته‏های شورای عالی جمعیت‏های زنان ایران» به ریاست اشرف پهلوی، در استان‏ها و شهرستان‏ها تا پایان اردیبهشت 1345 ه ش، تعداد 78 کمیته در مراکز استان‏ها و شهرستان‏ها و فرمانداری‏های کل تأسیس شده بود. علی رغم اهتمام خاص دولت پهلوی به این کمیته‏ها، آمار اعضای فعّال‏ترین آنها بسیار پایین بود، به‏طوری که به طور متوسط، هر کمیته تنها 44 عضو داشت. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 480. بنابراین هیئتی را مأمور کردند تا درباره بی‏علاقگی زنان به شرکت در امور اجتماعی مطالعه کنند. خانم منوچهریان در جایی به این عدم همراهی زنان ایرانی با برنامه‏های او اعتراف می‏کند: «از ماست که برماست . زن ایرانی نمی‏جنبد و نمی‏خواهد بجنبد . من از خواهرانم گله دارم، خیلی هم گله دارم. دستی از غیب حقّی را شسته ورفته در یک سینی طلا آورد و به آنها تعارف کرد و قوه‏ای بزرگ چون شاهنشاه به طرفداری از زن ایرانی برخاست و از او حمایت کرد، دست زن ایرانی را گرفت... .» زن روز ، ش 16، 22 خرداد 1344، ص 11؛ نقل از نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 482. وی به حمایت مستقیم دربار از برنامه‏های خودش در موارد متعددی تصریح دارد؛ به عنوان مثال: «حق فقط و فقط به وسیله شخص اعلی‏حضرت همایونی به او [زن ایرانی‏] اعطا شده است». مجله زن روز، 8 خرداد 1344. این جملات به وضوح نشان می‏دهد که اولاً: مسئله دفاع از حقوق زن درایران، بدون در نظر گرفتن خواسته‏های زن ایرانی بوده است؛ ثانیاً: این یک مسئله وارداتی بوده که از طرف دربار حمایت می‏شد. و ثالثاً: خوشبختی و سعادت خانواده ایرانی در این مسیر لحاظ نشده بود، چرا که تمام آرزوهای منوچهریان در این امر خلاصه می‏شد که زن‏ها استقلال اقتصادی داشته باشند و بتوانند جلوی شوهرانشان قد علم کنند؛ نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 283 به عبارت دیگر برنامه‏هایی که او در نظر داشت، چیزی جز نزاع‏های خانوادگی را دامن نمی‏زد. او مسائلی را مطرح می‏کرد که موجب درگیری زنان با شوهرانشان و پدران با دخترانشان و در یک کلام، وی تقابل و تضاد بین زن و مرد را دامن می‏زد. این نمونه‏ها نشان دهنده عمق دوری فعالیت‏های خانم منوچهریان از خواسته‏های زنان ایرانی بود. چیزی که وی طلب می‏کرد، تنها مطلوب او و تعداد اندکی از هم‏فکرانش بود، نه مطلوب جامعه زنان ایران آن زمان، چراکه زنان در سال‏های 57 و بعد نشان دادند که آزادی و احقاق حقوق خود را در پیاده کردن هر چه سریع‏تر و دقیق‏تر احکام خدا می‏دانند و می‏یابند. منوچهریان نیز در کتاب «نابرابری‏های حقوقی زن و مرد در ایران» به این نکته اشاره کرده و بر نقش نیرومند عقاید مذهبی در ممانعت از اجرای طرح‏های پیشنهادی خود تأکید می‏ورزد. مهرانگیز منوچهریان، همان، ص 5. او به نام طرفداری از حقوق زن، در هیچ کجای کتاب‏هایش ذائقه زن ایرانی را در نظر نمی‏گیرد؛ به عنوان نمونه وی ازدواج قبل از هجده سال را برای دختران ایرانی ممنوع می‏داند. همان، ص 16. روشن است که او در این مسئله، آب و هوای ایران و زمان بلوغ دختران ایرانی را نادیده گرفته است، زیرا زنان اروپایی به علت برودت هوای اروپا دیر به سن بلوغ جنسی می‏رسند. ازدواج در هجده سال شاید زود هم باشد، اما این مسئله در خصوص دختران ایرانی که در اغلب موارد، بلوغ جنسی آنها چیزی در حدود سیزده سال است، نوعی ظلم به دختر ایرانی است، چرا که او مجبور است به دلیل ممنوعیت قانونی، حداقل پنج سال محرومیت جنسی را تحمل کند یا خدای نکرده به انحرافات اخلاقی روی آورد. منوچهریان به حدی به غرب دل‏بسته است که حتی بسیاری از قوانین مترقی اسلامی را عقب مانده می‏شمارد؛ به عنوان مثال در شرایطی که هر روز زنان بیشتری به بازار کار روی می‏آورند و طالب استقلال می‏باشند، ازدواج موقت بلند مدت که زن را در زندگی خصوصی خود بسیار آزاد می‏گذارد، می‏تواند راه‏گشای خوبی در این جهت باشد. ایشان بدون در نظر گرفتن این موضوع، آن را به سخریه می‏گیرد، اما هیچ‏گاه از هم‏خانگی زنان و مردان و فجایع اخلاقی و مشکلات خانوادگی غرب سخنی به میان نمی‏آورد. تأسیس اتحادیه زنان حقوقدان ایران وی در سمت سناتوری مجلس سنا و پس از دوسال عضویت در اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان، برای آنکه بتواند به نیات آن اتحادیه در ایران جامه عمل بپوشاند یعنی قوانین مورد پسند غرب را در ایران به تصویب برساند؛ چنانچه خودش در موارد متعدد به این مسئله تأکید داشت و از طرفی در موارد متعدد اعتراف کرده که «من شیفته همکاری با مؤسسات سازمان ملل و اجرای مصوبات آن هستم»؛ مهرانگیز منوچهریان، همان، ص 132. ، اتحادیه زنان حقوقدان ایران را در سیزده خرداد 1340 تأسیس کرد. تأسیس این اتحادیه با دوازده یا سیزده نفر آغاز شد تا آنکه بعد از چندین سال فعالیت در سال‏های آخر، اعضای آن به سی نفر رسید. گفتگو با توران بهرامی 1380، نقل از: همان، ص 141. این اتحادیه به عنوان زیر مجموعه‏ای از اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان، فعالیت خود را آغاز کرد همان، ص 143. و هر عضو این اتحادیه، عضو اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان نیز محسوب می‏شد. یکی از اعضای این اتحادیه در این خصوص می‏گوید: «این اتحادیه برای ما کارت‏هایی صادر کرده بود که وقتی به خارجِ کشور سفر می‏کردیم، با داشتن این کارت‏ها ، از تسهیلاتی برخوردار می‏شدیم». گفت و گو با گیتی پور فاضل 1380؛ نقل از نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 148. هدف اساسی این اتحادیه، تساوی همه جانبه حقوق زن و مرد، نزدیک کردن یا یکی کردن قوانین داخلی با قوانین بین المللی و مهم‏تر از همه، سازگارکردن قوانین داخلی بر پایه اعلامیه حقوق بشر و ایجاد زمینه مساعد برای رشد و بحث در موضوعات مربوط به زنان در جهان امروز بود. ر.ک: اسناد و مدارک شخصی منوچهریان، نقل از: همان، ص 142. اتحادیه تمام کوشش خود را صرف تحقق برابری زن و مرد در همه عرصه‏ها کرد و راهکار اساسی را در این زمینه، تغییر و اصلاح قوانین داخلی می‏دانست این اندیشه پیش‏تر در فعالیت‏های مهرانگیز در قالب تطبیق قوانین مدنی ایران با اعلامیه حقوق بشر و فعالیت‏های او در اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان منعکس بود؛ همان، ص 143. به‏عبارت دیگر فعالیت این اتحادیه حول اجرای مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر و انطباق آن با قوانین ایران بود. در تمام دوران حیات اتحادیه، تنها مهرانگیز بود که به مقام ریاست انتخاب می‏شد و در حقیقت، اتحادیه در او خلاصه می‏شد. چنانچه یکی از اعضا می‏گوید: «خانم منوچهریان، ستون اصلی اتحادیه بود.» همان. اتحادیه، در ظاهر طرفداری از حقوق زنان را تنها به عنوان حربه‏ای برای پیشبرد اهداف واقعی خود به کار می‏گرفت، زیرا هر چند در ترسیم اهداف اولیه، مسئله برابری حقوق زن و مرد در همه عرصه‏ها را هم جزو اهداف خود ذکر می‏کردند، اما در عمل، تنها به تغییر قانون مدنی که بر گرفته از قانون اسلام بود، به نفع قوانین غیر دینی و سکولار پافشاری می‏کردند؛ چنانچه مهرانگیز در اولین جلسه مطبوعاتی، مواضع خود را صراحتاً اعلام کرد، اما درباره حق رأی صحبتی به میان نیاورد. یکی از اعضای این اتحادیه در این باره می‏گوید: «ما در کنفرانس‏های مطبوعاتی اتحادیه، درباره همه مسائل مربوط به زنان و خانواده سخن گفتیم، اما فقط درباره حق رای صحبت نمی‏کردیم... می‏گفتیم زن نباید نفقه خور مرد باشد.» گفتگو با نورایی بهرامی 1280؛ نقل از: همان، ص‏144. سه ماه بعد [منوچهریان‏] رئیس اتحادیه زنان حقوقدان ایران، در مصاحبه مطبوعاتی دیگری خواستار اجرای مفاد اعلامیه حقوق بشر در ایران شد. روزنامه اطلاعات،6 مهر 1340. حتی قرار شد که کنفرانس مطبوعاتی و علنی علیه قانون ارث داشته باشند که بر اثر فشار افکار عمومی، این کنفرانس مطبوعاتی به هم خورد. حتی وقتی که در آذر سال 1341 بر اثر قیام امام خمینی و فشار افکار عمومی، دولت وقت مجبور به لغو انجمن‏های ایالتی و ولایتی شد، این اتحادیه با انتشار بیانیه‏ای در نه آذر 1341 دولت را به‏دلیل کوتاه آمدن در مقابل ملت ایران، سرزنش کرد. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 145. اتحادیه تا آخرین روز حیات خود، بیشترین نیروی خویش را برای تغییر قوانین مدنی از جمله قوانین خانواده متمرکز کرد... و حتی در دوران انقلاب به فعالیت علیه حجاب پرداخت همان، ص 150. عکس العمل مردم در قبال اتحادیه زنان حقوقدان‏ مواضع منوچهریان و همکارانش در اتحادیه در قبال فرهنگ بومی، افکار عمومی را علیه آنها برمی‏انگیخت و این مسئله فعالیت اعضای آن را دشوار می‏کرد. جلسات اتحادیه در دفتر وکالت منوچهریان واقع در طبقه دوم پاساژ القائیان برگزار می‏شد، چون جوّ عمومی ضد آنها بود. اعضای اتحادیه سعی می‏کردند جداگانه و به صورتی که جلب توجه نکنند، به دفتر منوچهریان بروند، به طوری که یکی از اعضای اتحادیه نقل می‏کند: «هر بار که به دفتر او می‏رفتیم، تنمان می‏لرزید. هر لحظه ممکن بود کسی مزاحممان شود یا اسید به صورتمان بپاشد ... منوچهریان همیشه [از سوی افراد مختلف ]تهدید می‏شد؛ زنی که قانون مدنی را زیر سؤال می‏برد، قابل تحمل نبود.» گفتگو با یکی از اعضای اتحادیه، 1380. رواج فسق و فجور یکی از اقدامات مهم او در این خصوص، حمایت از زنان روسپی (فاحشه) تحت عنوان حمایت از کودکان نامشروع در کلمات ایشان به جای «کودکان نامشروع» عبارت «کودکان خارج از نکاح» درج شده است. هدف او از این تغییر عبارت این بود که خواسته حتی در سخن گفتن از کلمه ای که احیاناً دارای بار منفی است، پرهیز کرده باشد و عمداً کلمه «نکاح» که یک عبارت عربی است را به جای کلمه «ازدواج» به‏کار برده تا تأثیر روانی خاصی بر خواننده نگذارد. بود . وی با طرح این مسئله که طفل نامشروع وجود ندارد، خواهان آن شد که تمام حقوق و امتیازاتی که قانون برای یک کودک مشروع در نظر گرفته، برای کودکان نامشروع نیز منظور کند. او اولین قدم را در این مسیر، صدور شناسنامه به اسم مادر یا هرکسی که او مایل باشد، می‏دانست. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 131. مهرانگیز پیش از برگزاری پانزدهمین مجمع بین المللی زنان حقوقدان درتهران...، در کمیته مقدماتی مجمع عمومی در واشنگتن در سال 1968 شرکت کرد و در آنجا بحث عمده خود را در دفاع از کودکان نا مشروع متمرکز نمود و به حدّی از طرح خود با جدیت دفاع کرد که «رایمونداپاول» از اعضای حاضر در جلسه و عضو این اتحادیه رو به او کرد و گفت: «منوچهریان تو چند تا بچه خارج از ازدواج داری که مصرّانه دنبال این مطلب هستی». اسناد و مدارک شخصی منوچهریان، گزارش سازمان ملل؛ نقل از: نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 163. وقتی به ایران بازگشت، صبح فردای همان روز زنگ تلفن به صدا درآمد و سناتور اشرف احمدی به او مژده داد که شما اولین برنده جایزه صلح حقوق بشر سازمان ملل شدید. همان. روشن است که این جایزه در ازای خوش خدمتی منوچهریان در رواج دادن ارزش‏ها وهنجارهای دنیای غرب به او اعطا می‏شد و نمی‏توانست مدرکی دال بر تلاش وی برای صلح و حقوق بشر باشد. اقدام دیگر او که از حمایت دستگاه حاکمه ومطبوعات هم برخوردار بود، این بود که فحشا را به عنوان شغل به رسمیت بشناسند که از جمله آنها، چاپ اشعاری همانند قهر، رقاصه ، و نغمه روسپی بود. اقدامات منوچهریان و همدستان او موجب شد که زمینه برای رسمیت بخشیدن به روسپی‏گری فراهم شود و دولت پهلوی توانست با استفاده از فضای مناسب به وجود آمده، به آنها کارت شناسایی بدهد و در بهبود وضع زندگی‏شان فعالیت‏هایی انجام دهد. ر.ک: گفت و گو با سیمین بهبهانی، 1380؛ نقل از: همان، ص 146. حتی آنها در پوشش اتحادیه زنان حقوقدان با انتشار مطالبی در روزنامه ها از مردم خواستند که به این قشر کمک کنند. همان، ص 146. همکاری با دربار شاه‏ همان‏طور که سابقاً گفته شد، خانواده مهر انگیز با دربار رابطه بسیار نزدیکی داشتند، به‏طوری که با سفارش و دستور مستقیم رضا شاه، بدون کنکور مقدماتی وارد دانشسرای عالی شد. وامداری منوچهریان به دربار با انتصاب او از سوی شاه به مقام سناتوری، به اوج خود رسید. تعریف و تمجید از شاه، ذکر همیشگی او بود؛ چنانچه همواره سخنرانی‏های خود را در مجلس سنا با ستایش از شاه آغاز می‏کرد. او حتی معتقد بود که «زن ایرانی تا زنده است و زندگی می‏کند، نباید این موهبت شاه را فراموش کند. مذاکرات مجلس سنا، جلسه 7، 6 آبان 1342 و مجله زن روز، همان. احمدی خراسانی در توجیه این امر می‏نویسد: تقدیر از موهبت شاه داده «در واقع کلیشه‏ای برای سخن گفتن از آزادی زنان تبدیل شده بود و منوچهریان از این قاعده مستثنا نبود. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 200. معمولاً رأی منوچهریان در مجلس تقریباً در همه موارد، موافق دستگاه پهلوی بود. به عنوان مثال او حتی به دولت اسد الله علم و برنامه‏های امریکایی او رأی اعتماد داد؛ همان، ص 202 و 203. وی چون سناتور انتصابی شاه بود، در اولین فرصت، گزارش سفرهای خود را به شاه ارائه می‏داد؛ به عنوان نمونه ایشان بعد از بازگشت از کمیته مقدماتی مجمع عمومی در واشنگتن، به وزیر خارجه تلفن زد تا گزارش سفر خود را به شاه تقدیم کند. او خود در این خصوص چنین می‏گوید: «چون سناتور انتصابی بودم، خواستم مطلب را به شرف عرض ملوکانه برسانم و برای عزیمت به نیویورک و شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل کسب تکلیف کنم». صبح روز بعد وزیر امور خارجه با او تماس گرفت. او می‏گوید: «به من گفتند که اعلی‏حضرت ضمن اظهار مرحمت و مسرت از توفیق من، اجازه فرمودند... .» همان، ص 164. وی در سخنانش از شخص شاه بسیار تملق می‏کرد و ارادت خاصی به او نشان می‏داد؛ به عنوان مثال او اظهار می‏دارد: «در خصوص اعطای آزادی‏ها وحقوق خاص به زنان، فقط و فقط به وسیله شخص شاه این حقوق به زنان ایران داده شده است و هیچ‏یک از مقامات دراین باره منتی بر سر او ندارند.» مجله زن روز، همان. مخالفت با اسلام‏ هرچند جرقه‏های مخالفت با احکام اسلام را در سراسر زندگی منوچهریان می‏توان دید، اما اولین کار صریح و آشکار او در مخالفت با احکام اسلام، کتاب «انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن» است. او در این کتاب، آشکارا به بعضی از احکام دین همانند ارث، ازدواج موقت، تعدّد زوجات، طلاق و حضانت. حمله کرده بود و همین مسئله موجب شد تا ناشران از چاپ آن خودداری کنند. حتی وقتی از پول شخصی خود خواست کتابش را در چاپخانه محقری در کوچه پس کوچه‏های ناصر خسرو به چاپ برساند، چاپخانه‏چی ابتدا قول داد هرچه سریع‏تر آن را چاپ کند، اما به محض آنکه از مفاد آن اطلاع حاصل کرد، تنها به این دلیل که کتاب او مخالف مذهب است، از ادامه چاپ آن امتناع ورزید. همین مسئله در مورد چاپخانه بعدی نیز تکرار شد؛ اما منوچهریان با استفاده از توان مالی بالایی که داشت، بالاخره توانست کتاب خود را چاپ کند. بازتاب منفی این کتاب در افکار عمومی به حدّی بود که حتی دستگاه حاکمه آن‏روز با آنکه در باطن موافق چنین افکاری بود، نتوانست افکار عمومی را نادیده بگیرد. بنابراین مهرانگیز را به وزارت فرهنگ آن‏روز احضار کردند. وزیر فرهنگ با ورود وی، ضمن اعلام موافقت صریح خود با نشر چنین کتاب‏هایی علیه احکام اولیه اسلام، مراتب اعتراض علما و مقامات متدیّن را اعلام کرد و از او خواست که ناظر شرعیات وزارت را راضی کند. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، صص، 237 ـ 239. این کتاب مجدداً در سال 1342 از سوی سازمان داوطلبان حمایت از خانوده [با هزینه دولت‏] در ده‏هزار نسخه، هم‏زمان با کتاب دیگر او «وضع حقوقی زن در جهان» به چاپ رسید. همان. ص 243 و 253. دستگاه حاکمه در نشر این نوع افکار تسهیلات ویژه‏ای در اختیار او می‏گذاشت، حتی برنامه‏های تلویزیونی برای نشر افکار او تشکیل می‏داد که بیشتر از کاباره «شکوفه نو» به نمایش گذاشته می‏شد. همان، ص 248. منوچهریان مدتی بعد دامنه کار خود را به سایر کشورهای اسلامی گسترش داد و با هدف تغییر قوانین متخذ از فقه اسلامی به مصوبات به اصطلاح سازمان ملل، مصوبات متعدد آن سازمان را به فارسی ترجمه کرد و آنها را در ده هزار نسخه چاپ و تکثیر نمودند و سپس در نقاط گوناگون جهان اسلام توزیع کردند . از این تعداد، هفت هزار نسخه در ایران (بین دانشجویان حقوق و علوم اجتماعی ، دانش آموزان دوره متوسطه ، استادان و دبیران مدارس)، هزار نسخه در افغانستان (بین جمعیت‏های زنان و دانشجویان کابل) و تعدادی در کراچی پاکستان (در سمینار حقوق زن در کراچی) توزیع شد. علاوه بر اینها، منوچهریان خود چاپ پنج هزار نسخه از «طرح اصلاح قانون خانواده» را برای ارسال به کشورهایی که قانون خانواده آنها برگرفته از فقه اسلامی بود، به عهده گرفت. همان، ص 175. او در توجیه اقدامات خود، قائل بود که: «احکام مادی و دنیوی، تغییر پذیر است ، سیر تکامل وجدان انسانیت امروز نمی‏پذیرد که ما دست دزد را ببریم ... اگر تعدّد زوجات را با برده فروشی مقایسه کردیم، برای آنکه در هر دو روح قرآن با الغای آنها موافق بوده‏است». مهرانگیز منوچهریان، انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن، سازمان داوطلبان حمایت خانواده، 1342، ص‏114 ـ 116. اما او هیچ‏گاه روشن نکرد که چگونه روح قرآن موافق تساوی در ارث زن و مرد، پسر و دختر است، یا چگونه روح قرآن بریدن دست دزد و همچنین چند همسری را ممنوع دانسته است؛ در حالی که صریح کلمات قرآن، خلاف سخنان وی می‏باشد. مخالفت منوچهریان با احکام اسلامی، با درخواست ارائه طرح پیشنهادی قانون خانواده ـ با عنوان «طرح قانون خانواده بر مبنای اصل تساوی حقوق زن و مرد» که در اردیبهشت 1343 در شماره‏های 363، 364، 365 و 366 مجله «اطلاعات بانوان» مجله اطلاعات بانوان، از نشریات دولتی و زیر مجموعه ای از روزنامه اطلاعات بود. منتشر شد ـ به مجلس سنا به اوج خود رسید. مهرانگیز تأکید کرد که این طرح با الهام از گزارش دبیر کل سازمان ملل درباره حقوق زن نوشته شده است. مجله اطلاعات بانوان، ش 363، 14 اردیبهشت 1343. اصرار منوچهریان در تصویب قوانین سکولار غرب در ایران، نشان دهنده وابستگی فکری و احیاناً مالی او به آن سازمان است. چاپ این طرح، مخالفت گسترده علما، مردم و تعطیلی بازار را به‏دنبال داشت، به‏طوری که چهار روز پس از انتشار خبر، یعنی دوم تیر 1343 روزنامه اطلاعات به نقل از وزیر دادگستری وقت نوشت: «قانون مدنی ایران تغییر نمی‏کند». این روزنامه در خصوص طرح خانم منوچهریان گفت: «... مقاله مزبور صرفاً حاصل مطالعه شخصی نگارنده آن است.» روزنامه اطلاعات، ش 11429، 2 تیر 1343. مخالفت افکار عمومی به حدّی بود که مجله «اطلاعات بانوان» در شماره 371 دوشنبه 7 تیر 1343 نوشت: سلسله مقالات مزبور تنها به این دلیل در مجله درج شده تا مورد قضاوت و اظهار نظر دانشمندان مخصوصاً فضلا و صاحب نظران قرار گیرد. مجله اطلاعات بانوان، ش 371 ، دوشنبه 7 تیر 1343. واکنش مراجع دینی و مخالفت افکار عمومی باعث شد که منوچهریان نتواند نظر مثبت حداقل (پانزده) نفر از نمایندگان را برای ارائه طرح در مجلس جلب کند. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 256. اگر چه طرح خانم منوچهریان ره به جایی نبرد و مانند بعضی از طرح‏های دیگر او به بایگانی سپرده شد، همان، ص 271. اما مجلس با الهام از طرح او، طرح دیگری را که به مراتب رقیق‏تر بود، تصویب کرد و مجلس سنا نیز به آن رأی اعتماد داد. این طرح اگر چه بسیار تعدیل شده بود، ولی باز با احکام اسلام تضادهای آشکاری داشت، به‏طوری که مخالفت گسترده علما و متدیّنین را در پی داشت و حتی امام خمینی(ره) در تبعید نیز با آن به مخالفت برخاست. قسمتی از اعلامیه امام(ره) چنین است: «قانونی که اخیراً توسط مجلس غیر قانونی تحت نام قانون حمایت از خانواده به منظور نابودی زندگی خانواده مسلمان تصویب شده است، علیه اسلام است، و هم صادر کنندگان و هم اجرا کنندگان این قانون، در برابر شریعت گناه‏کارند.» صحیفه امام، ص 314. از دیگر موارد مخالفت صریح او با احکام اسلامی در کتاب‏های وی، موارد زیر را می‏توان برشمرد: به مسخره گرفتن ممنوعیت ازدواج با دختر برادرزن یا دختر خواهر زن، مهرانگیز منوچهریان، نابرابری‏های حقوقی زن و مرد درایران و راه اصلاح آن، ص 20 . مخالفت با استفاده از محلل برای حلال شدن زنی که سه مرتبه متوالی از شوهرش طلاق گرفته، مخالفت با قانون ممنوعیت ازدواج زن مسلمان با مرد غیر مسلمان، همان، ص 22 و 23. مخالفت صریح با قانون تعدّد زوجات، همان، ص 36. مخالفت صریح با ازدواج موقت، همان، ص 40. مخالفت صریح با مهریه زن، همان، ص 43. انتقاد از وظایفی که اسلام برای هریک از زن و شوهر در خانواده قرار داده، همان، ص 45 ـ 46. مخالفت با قانون طلاق، همان، ص 120. مخالفت با قانون عده طلاق یا وفات، همان، ص 122 ـ 123. مخالفت با حق حضانت پدر، همان، 144. مخالفت با قانون ارث، همان، ص 154. مخالفت شدید با قوانین جزایی اسلام، همان، ص 166 ـ 180. مخالفت با قانون ولایت پدر یا جد پدری، همان، ص 127. او درباره فقه اسلامی مطالب بسیار تندی دارد، در جایی می‏نویسد: «باید ادغان داشت که فقه اسلامی برای ارضای احتیاجات امروزی دنیا، کافی نیست.» همان، ص 155. سرانجام منوچهریان‏ اگر مهرانگیز در تمام عمر کوشید تسلیم نشود و زیر بار هیچ زوری نرود، به تدریج تسلیم بیماری و مرگ شد و چند ماه قبل از مرگش تعادلش را از دست داده بود و نمی‏توانست خوب راه برود. او به طرز عجیبی حاضر نبود بگوید من نمی‏توانم راه بروم؛ مثلاً وقتی می‏خواست با کسی از پله‏ها پایین برود، می‏گفت: دستت را به من بده برویم پایین و حاضر نبود که بگوید: دست مرا بگیر با هم پایین برویم. نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 371. وی در وصیت نامه‏اش خطاب به شیرین و دختر خواهرش مینا نوشته بود: «جسد مرا لااقل 24 ساعت بعد از فوت به خاک بسپارند و اگر نخواهند مرا در منزل نگه‏دارند، در مسجد نگذارند و در مراسمم بدون روضه خوانی اگر فرد خوش صدایی حاضرین را مشغول کند و وسایل پذیرایی از قبیل شیرینی و ساندویچ لقمه‏ای باشد، بد نیست. اسناد و مدارک شخصی منوچهریان؛ نقل از: نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان، همان، ص 372. او حتی درآخرین لحظات زندگی خود دست از دشمنی علیه دین بر نداشت. او در روزهای آخر عمر، حافظه و تعادل فکری اش را از دست داده بود. وی در چهارده تیر ماه 1379 در گذشت. همان، ص 372 ـ 373.