مفهوم امامت

زیارت جامعه کبیره از مهمّترین متون در جهت امام شناسى است که از امام هادى 7 روایت شده است. نگارنده در این گفتار، پس از مقدّمه اى کوتاه در باب امامت و معرّفى مختصر زیارت جامعه، عبارات آن را در هفت موضوع تقسیم کرده است: سلام، شهادت، ابراز علایق، دلیل عرض ارادت، دعا و توسّل، معرّفى امام و مقام امامت، شئون ائمّه.

تطوّر مفهوم امامت و پیامدهای تعاریف متفاوت از آن ، یکی از چالش برانگیزترین مباحث کلامی و تاریخی میان متکلّمان، فقها، علمای شیعی و مورّخان است. در این پژوهش سعی می شود ضمن بهره گیری از اسناد تاریخی و دوری از اختلافات پرتنش و توأم با تعصّب کلامی، با رویکردی تاریخی و روشمند در ابتدا به صورتی بسیار اجمالی مفهوم امامت را در قرون دوم و سوم ه.ق میان شیعیان زیدی بررسی گردد و سپس به تبیین نقش تعریف شیعیان زیدی از مسأله امامت و جایگاه، شئون و وظایف امام، در حیات سیاسی- اجتماعی این گروه پرداخته شود تا مشخّص گردد این تعریف چه تأثیرات کاربردی بر جای نهاده است و اساساً تحوّلات اجتماعی و به ویژه سیاسی این فرقه در قرون نخستین ، تا چه اندازه متأثّر از اندیشه امامت و تا چه اندازه محصول عوامل دیگر بوده است؟ در خلال این پژوهش روشن خواهد شد شیعیان زیدی امامت را به ضرورتی سیاسی- اجتماعی تفسیر کردند و شرط اساسی مشروعیت امامت یک فرد را تلاش برای برپایی اصل امر به معروف و نهی از منکر از راه دعوت مردم به قیام دانستند. تفسیر این شیعیان (زیدی) از مفهوم امامت هرچند در حوزه نظر ایشان را در مقایسه با سایر فِرَق شیعی رویکردی معتدل بخشید ؛ امّا در ساحت عمل، به ورطه اقدامات رادیکال و عمل گرایی سیاسی کشانید و حاصل این پراگماتیسم–البته متأثّر از عوامل زمانی و مکانی و زمینه های تاریخی-برپایی شورشهای متعدّد و در نهایت تشکیل حکومت هایی مستقل در نقاط مختلف جهان اسلام بود.

شیخ مفید از جمله عالمان پرکار در حوزه امامت است. وی در ابتدای دوران غیبت کبری می زیسته است؛ زمانی که بسیاری از گنجینه روایی شیعه در دسترس بوده است. از این رو متوقع است که او ضمن داشتن دریافتی نظام مند از مفهوم ثقلینی امامت، در پژوهش های امامتی خود، از جمله تعریف امامت، از آن ادراک ثقلینی استمداد طلبد و نتایج آن را در نگاشته هایش انعکاس دهد. این خواسته، از جانب او پاسخ مثبت یافته است. با الگو گرفتن از نظریه «افتراض الطاعه» به عنوان نظریه ای پرشاهد و متقن در تبیین مفهوم ثقلینی امامت، و جستجو از اجزای هفت گانه آن در آثار شیخ مفید، روشن می شود که وی به مفهوم ثقلینی امامت -افتراض طاعت- و سایر پارامترهای اساسی مرتبط به آن، التفات داشته است. شیخ مفید هرچند در تعریف اصطلاحی امامت، از آن مفاهیم سود برده است، اما ادبیات او با واژگان وحیانی فاصله دارد.