تراجم نگاری

«مولدنگاری» شاخه ای از تاریخ نگاری اسلامی است که اصحاب امامان(ع) آن را در قرن دوم و به دنبال تحولات سیاسی فکری بنیان نهادند. اصحاب امامان(ع) در سیره نبوی و سیره اهل بیت(ع) کتب متعددی با ریزموضوعاتی متنوع نگاشته اند؛ اما به رغم تجربه ای که در نگارش سیره نبوی وجود داشت، سیره جامعی از همه امامان(ع) در عصر خود ایشان تدوین نکردند. در این میان برخی مولدنگاری ها بدون آنکه شرح حال کاملی از زندگانی آنان به دست دهد به لحاظ زمانی جامع و شامل همه امامان(ع) می شود. در این شاخه بررسی ولادت افراد مورد توجه قرار گرفت، اما به تدریج سامان و ارتقا یافت، رویکردها و کارکردهای متنوعی پیدا کرد و در عرض خود شاخه مستقلی به نام «وفات نگاری» را تولید نمود. این دو شاخه در ابتدا دوشادوش هم حرکت کردند، اما وفات نگاری شتاب گرفت، سیر تکاملی خود را پیمود تا آنکه ابن خلکان با نگارش کتاب وفیات الاعیان نقطه عطفی در آن ایجاد کرد. این نوشتار درصدد بررسی پیدایی، گسترش و سیر تاریخی مولدنگاری اصحاب امامان(ع) و تحلیل علل رویکرد و تحولات درونی آن است.

نوشتار حاضر ترجمه بخشی از کتاب «آقابزرگ الطهرانی مورخا » نوشته امجد رسول محمد العوادی است که توسط انتشارات مرکز الهدی در نجف به سال 2009 منتشر شده است. نویسنده در این کتاب که متن رساله دانشگاهی اوست، شرح حال تحلیلی از محقق تهرانی در بستر تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران و عراق در طول سال های حیات ایشان به دست داده است. هدف اصلی وی، بازنمایی چهره تاریخ نگارانه محقق تهرانی است که عمدتا بر مبنای تحلیل محتوای کتاب طبقات اعام الشیعه در پی آن بوده است. بخشی از کتاب که ترجمه آن پیش رو قرار دارد،  در دو بخش سامان یافته است: عناصر دیدگاه های تاریخی تهرانی و قدرت تهرانی بر استنتاج.

یکی از دانش های دیرینه در میان دانشیان مسلمان «دانش تراجم نگاری» است. یکی از ویژگی های آثار برخی تراجم نگاران ایرانی معاصر «کرامت محوری» است. آخوند ملا فتحعلی سلطان آبادی از مفسران قرآن کریم و عالمان زاهد است. تراجم نگاران او را صاحب کرامت دانسته اند. پیشگویی او درباره سرانجام شیخ فضل الله نوری و آیت الله شیخ عبدالکریم حائری کرامتی است که به او نسبت داده اند. نگارنده این نوشتار درصدد ارزیابی گزارش این کرامت است. تا کنون نوشته ای در ارزیابی کرامت مذکور یافت نشده است. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و کاربست معیارهای نقد گزارش های تاریخی، به این نتیجه رسیده که گزارش مذکور با واقعیت تاریخی در تعارض است. عدم اطلاع خاندان نوری و حائری از این رویداد و بازتاب نیافتن آن در میان تراجم نگاران گذشته، قرینه دیگری بر بی اعتباری گزارش این پیشگویی است.

محمد بن حسن بن محمد بن ابی الرضا علوی(656- 735)، عالم و ادیب امامی، از خانواده ای سرشناس از سادات نسل عُمرالاطرف که در منطقه «نیل»، در حله عراق ساکن بوده اند. به نظر می رسد بخش مهم پرورش و حیات علمی او در همان حله بوده است. او چهار اجازه خاص برای روایت کتاب های اسرارالعربیه، غریب القرآن، نهج البلاغه و المقامات حریری، و بعلاوه یک اجازه عام به خواهرزاده و شاگردش محمد بن احمد بن ابی المعالی داده که صورت چهار اجازه اخیر بر اساس نسخه اصل دستنویس او، در مقاله آمده است. اطلاع جدید درباره او قرائت نسخه ای از مقامات حریری توسط او بر یحیی ابن سعید الحلی(م 690) است. اهتمام او به نهج البلاغه، از اجازه او به ابن ابی المعالی و بعلاوه إنهاء او بر دو نسخه ارزشمند موجود نهج البلاغه، که یکی از آنان نسخه ای ناشناخته است، روشن می گردد. شرحی با رویکرد لغوی، کلامی و تاریخی بر قصائد السبع العلویات ابن ابی الحدید، منسوب به او باقی مانده است.