وفیات

شرح حال نگاری که با نام های تراجم، سرگذشتنامه نویسی، زندگی نامه نویسی، موالید و وفیات و... شناخته می شود، در میان علوم اسلامی از جمله علومی است که دارای پیشینه ای دیرین است. شرح حال نگاری اسلامی را می توان دنباله فن سیره نویسی پیامبر (ص)، صحابه و تابعین دانست که بعدها به شکل علم مستقلی درآمد. در این علم به ثبت و نگارش خصوصیات زندگی افراد برجسته جامعه از اقشار و طبقات مختلف می پردازند. سال تولد و وفات افراد، مشاغل، محل زندگی، آثار مهم، اشعار و ... از جمله مواردی است که در این گونه کتب به آن پرداخته می شود. در این مقاله با روشی توصیفی و تحلیلی به بررسی تطبیقی این علم در دو دوره عباسی و ممالیک پرداخته می شود و به این منظور دو اثر مهم در زمینه شرح حال نگاری، در هر کدام از این دوره های تاریخی مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان داد که در شرح حال نگاری عصر عباسی غالباً به نام، نسب، کنیه، اشعار و آثار علمی و برخی از مشخصات ظاهری صاحب شرح حال پرداخته می شد و معمولاً به صورت حوزه ای، منطقه ای یا طبقاتی نگاشته می شد؛ اما این علم در عصر ممالیک سیر تکاملی خود را به اوج رساند و علاوه بر نام و نسب، کنیه، اشعار و آثار علمی، به سیمای زندگی شخصیت صاحب شرح حال پرداخته و ضمن وارد نمودن سیاست به این عرصه، نگارش آن معمولاً به شکل ترتیب حروف الفبایی و بر اساس معجم نگاری صورت می پذیرفت.

بزرگداشت و سوگواری بر وفیاتِ اولیای الهی و اظهارِ شادی در موالیدِ آنها یک آئین دینی، اجتماعی است که در بیشتر فرهنگهای بشری و آدابِ دینی مورد توجّه و اهتمام انسانها قرار دارد. این موضوع برخاسته از امور فطری و وجدانی است؛ زیرا آدمیان هر آنچه انتساب به محبوب داشته باشد و یاد او را زنده نگاه دارد، محترم می دانند و برایشان اهمیّت می یاید. این امر اگر در راستایِ محبّت خداوند و نیز مودّت کسانی باشد که خداوند محبّت آنها را واجب اعلام کرده است، قطعاً از مصادیق عبادت حقّ متعال محسوب می شود. چنانکه در آیات قرآن کریم و سیره ی پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم (ع) نیز موالید و وفیاتِ اولیاء الهی موضوعیّت دارد و برای مؤمنان، الهامبخشِ اقتداء و تأسّی به مسیرِ نورانی آن هاست. با واکاوی مفهوم عبادت و بررسیِ ادلّه جواز بزرگداشت موالید و وفیات اولیای الهی از منظر قرآن و روایات، آشکار می شود که این آداب، مصداق عبادت است. زیرا در تعالیم قرآن و سنّت، صراحتاً به دوستیِ آن بزرگواران فرمان داده شده است و تکریم زمانها و مکانهایی که مُنتسب به آن اولیاء عظیم الشأن است، در حقیقت، تعظیمِ فرمان خداوند بر مودّت آنهاست و از آنجا که فرمان محبّت اهلبیت (ع) محدود به زمانِ خاصّی نیست، گذشتِ زمانها از اهمیّتِ چنین آدابی نمی کاهد.