تشبیه و تجسیم

یکی از مباحث مهم و اساسی «توحید و خداشناسی» مبحث صفات خداوند است. وجود آیات فراوان مربوط به صفات الهی و کیفیّت طرح آنها از سوی قرآن، امری است که از دیرباز ذهن متکلّمان و مفسّران این کتاب آسمانی را به خود مشغول ساخته است. به ویژه آیاتی که به ظاهر برای خداوند، صفات و خصوصیّاتی، همانند صفات مخلوقات و ممکنات نسبت می دهد. که بیانگر داشتن دست، وجه، ید، عین و ساق خداوند است. مفسّران عمدتاً این قبیل آیات را در گروه متشابهات به حساب آورده و تحت عنوان صفات خبری یا آیات تشبیهی، مورد بحث و بررسی قرار داده اند و هر کدام با معیارها و ملا ک های خود به سراغ این آیات رفته و به تفسیر آن پرداخته اند. در این میان میان مفسّران شیعه و اهل سنّت به دلیل گستره فکری و اندیشه های کلامی و داشتن اصول و پایه های عقیدتی، در طول تاریخ اسلام هر کدام روش خاصّی را در تفسیر آیات متشابه صفات الهی دنبال کرده اند. هر چند که در موارد متعدّدی تفسیر مشترکی ارائه داده اند. در این پژوهش متون مختلف تفسیری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و این نتیجه حاصل شده که مفسّرانی که در تفسیرشان، این گونه آیات را در کنار آیات محکم قرار داده و با دلایل عقلی و نقلی و تأویل آنها، خداوند را از هر گونه نقص و عیب و تشبیه و تجسم منزّه دانسته اند نسبت به سایر مفسّران دیگر در این باره جامع و دقیق سخن گفته اند.

جریان فکری موسوم به اصحاب حدیث یکی از مهم ترین جریان های فکری در سده های نخستین و از رقیبان جدی امامیه بوده است. نوشتار حاضر دوره های مختلف اهل حدیث از شکل گیری تا اوج و سپس اضمحلال نسبی در دوران آل بویه که هم زمان با مدرسه کلامی امامیه در بغداد است و نیز تطورها و رویدادهای تاریخی آنان را با روش بررسی تاریخ اندیشه بررسیده است و ضمن اشاره به مهم ترین شاخصه های اعتقادی آنان و رهبران پرنفوذ هر دوره، به این نتیجه می رسد که جریان اصلی اهل حدیث، علاوه بر تعبد بر آثار نقلی و بسنده کردن بر معانی ظاهری و مخالفت سرسختانه با کلام و تأویل، به گمان خویش با مجهول دانستن کیفیت و بدعت دانستن پرسش از آنها از محذور «تشبیه»، «تجسیم» و «جبر» بر حذر بودند. با این حال در عرض جریان اصلی اهل حدیث، دو گرایش فکری دیگر حضور داشتند: یکی گرایش ظاهرگرایان افراطی که از اتهام تجسیم، تشبیه و جبر پرهیز نداشتند و بیشتر با عنوان کنایی «حشویه» شناخته می شدند و دیگری گرایش حدیث گرایان متمایل به تأویل و کلام، که هر دو طیف مورد طرد و انکار جریان اصلی حدیث گرایان بودند.

امروزه جریان وهابیت به یکی از خطرناک ترین جریان های درون اسلام تبدیل شده است. تمایز اصلی این جریان از دیگر جریان های فکری اسلامی، در نوع نگاه آنها به مسئله توحید بر می گردد. آنها توحید را به سه قسم تقسیم می کنند که یکی از مهم ترین انواع توحید، توحید اسماء و صفات است. مسئله تحقیق این مقاله، بررسی دقیق دیدگاه وهابیان در مسئله توحید اسماء و صفات است. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه آنان خواهیم پرداخت. براساس یافته های این تحقیق، وهابیان هر آنچه در قرآن و سنت معتبر، به خدا نسبت داده شده را بدون هیچ گونه تأویلی پذیرفته و دیگران را به گمراهی در این مسیر متهم می کنند. غالب منتقدان جریان وهابیت، آنها را به سبب داشتن همین باور، فرقه ای تشبیهی و تجسیمی می دانند. علاوه بر این با مراجعه به متون اصیل وهابیت و تحلیل سخنان آنها، می توان با توجه به اصول و قواعد بنیادین معرفت شناسی، نظریه آنها را نامعقول و متناقض با مبانی خودشان نشان داد.

در تاریخ اندیشۀ اخلاقی مسلمانان، عصر صحابه دورانی هنوز ناشناخته و نکاویده است. اندیشه های رایج در این دوره در قالب روایت بازمانده اند؛ روایاتی که نگرش ها در مقام ارزیابی اعتبارشان مختلف است. با تحلیل محتوای روایات منتسب به هر صحابی می توان دریافت چه انگاره ای از وی در ذهن پذیرندگان روایت های منسوب به او نقش بسته است. از جملۀ این صحابه انس بن مالک (درگذشتۀ 93ق) عالم ساکن بصره در اواخر سدۀ نخست هجری، و آخرین بازمانده از نسل صحابه است. مطالعۀ کنونی به مرور و تحلیل محتوای بخشی از روایات اخلاقی او اختصاص دارد که چارچوب کلی بینش او به خیر اعلی را بازمی نمایانند. خواهیم دید انس می کوشد نزدیکی پایان دنیا را یادآور شود و تأکید کند که اگر مسلمانان همین اندک زمان تا آخر کار جهان را به سلامت بگذرانند، به خیر اعلی که در تعالیم وی با مجالستِ پیامبر (ص) در کنار حوض کوثر تداعی می شود راه می جویند.