اسلام سلفی

مقاله حاضر به تبیین تأثیر تحولات موسوم به بیداری اسلامی در منطقه عربی بر نظم نوین منطقه ای و در حال ظهور در خاورمیانه می پردازد. مطابق فرضیه مقاله، سه سناریو یا چشم انداز محتمل و ممکن برای نظم نوین منطقه ای در روند بیداری اسلامی وجود دارد که در حال رقابت و یادگیری منطقه ای هستند. این سناریوها یا روایت های سه گانه را می توان با عناوین نظم اسلام گرایی انقلابی، نظم اسلام گرایی سلفی و نظم اسلام گرایی اخوانی مشخص کرد. الگوی نظم مطلوب روایت سلفی، موازنه قواست. روایت اخوانی، گرایش به نوعی کنسرت قدرت های بزرگ منطقه ای دارد و روایت انقلابی نیز بر آن است تا نظم و امنیت منطقه ای را از طریق مدیریت دسته جمعی چندجانبه برقرار کند.

تحولات امروز منطقه غرب آسیا، شکل گیری و رقابت بین سه الگوی نوین هویتی را نشان می دهد. سؤال اصلی مقاله این است که چه نسبتی بین این الگوها برقرار است؟ فرضیه مقاله می گوید هر کدام از الگوها با بازتولید هویت در یک روند تکاملی، براساس هویت تاریخی خود و در یک بستر اجتماعی صاحب نقش شده و برای رسیدن به جایگاهی بالاتر تلاش می کنند؛ از این رو در این مجموعه هویتی، آنها را صاحب نقش ساخته و موجب شکل گیری سه الگوی سلفی نوین، اخوانی نوین و اسلام انقلابی شده است. الگوی سلفی با پیشاهنگی عربستان، به دنبال نظم خلیفه گرایی جهانی، الگوی اخوانی با پیشقراولی کشورهایی چون مصر و ترکیه در پی احیای نقش سنتی شان در منطقه و اسلام انقلابی با پیشقراولی جمهوری اسلامی ایران در پی ایجاد جبهه جدیدی از کشورهای منطقه، برای ایفای نقش مؤثر اسلام سیاسی در صحنه بین الملل است که دراین مقاله به روش تحلیلی تبیینی به آنها پرداخته شده است.

اسلام سیاسی اصطلاحی است مربوط به قرن معاصر که در برابر اسلام سنتی پدید آمده است. در این مقوله، اسلام به عنوان هویت مرکزی با نقش کارکردگرایانه در متن سیاست واقع می شود و نظم اجتماعی را با تمام ملزومات آن نظریه پردازی می کند. این پدیده، امروزه صرفاً در حوزه ی انتزاع نیست، بلکه قابلیت های خود را در عمل سیاسی نیز نشان داده است. کنش گران سیاسی اسلام گرا در دهه های اخیر نه تنها بر روندهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و امنیتی محیط شان تاثیر گذاشته اند، بلکه سیاست های جهانی را نیز وادار به سطحی از کنش چالشی کرده اند. عوامل مختلفی در سرعت گیری عمل گرایانه ی اسلام سیاسی دخیل بود، که می توان به پدیده هایی مانند مسأله ی فلسطین، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، اشغال افغانستان، فروپاشی شوروی، حادثه ی 11 سپتامبر و بهار عربی اشاره کرد. البته، درست است که اسلام سیاسی در قالب یک پارادایم کلی در برابر پارادایم های دیگر قرار می گیرد، اما تحولات درون پارادایمی آن بسیار مهم و قابل توجه است. بدین معنا که، به رغم ارجاع مشترک قرائت اسلام سیاسی به یک منبع دینی، در عمل برون دادهای اجتماعی و فرهنگی نسبتاً متفاوتی در قبال نوع مواجهه با جهانی شدن، مدرنیته، سکولاریزم، نظم نوین جهانی، آمریکاگرایی، اروپا محوری، غرب ستیزی و... داشته و دارند. این نحله های جامعه شناختی خاص از اسلام سیاسی و سیاست فرهنگی متناظر با آن، دست کم توانسته است در قالب شکل بندی های اجتماعی و سیاسی چند گانه متجلی شود. در این مقاله با سه روش توصیفی، تحلیلی و تبیینی انواع مدل های اسلام سیاسی، قالب های فکری و ساختار و کارگزاران آن ها توصیف و ضمن تحلیل روابط، مؤلفه های درونی و برون دادهای کارکردی آن ها، ماهیت اندیشه ای و تعامل آن با سیاست جهانی تبیین شده است.

به دنبال تلاش های بین المللی و منطقه ای به منظور بی اعتمادسازی کشورهای حوزه خلیج فارس به ایران و در نتیجه سردی روابط میان طرفین، جمهوری اسلامی تلاش کرده تا با اتخاذ سیاست نگاه به شرق، منافع ملی خود را در ارتباط با کشورهای حوزه اقیانوس هند، آسیای میانه و قفقاز جستجو کند. اگرچه مشابهت های فرهنگی، زبانی و مذهبی موجب افزایش توانائی ها و ظرفیت های این حوزه (حوزه اکو) می شود، اما جمهوری اسلامی در این رابطه با دشواری هایی نیز روبه روست. در این پژوهش و در پاسخ به این پرسش که چالش های فراروی جمهوری اسلامی ایران در دست یابی به اهداف سیاست خارجی در حوزه اکو چیست؟، نویسندگان این فرضیه را ارائه داده اند که جمهوری اسلامی ایران به منظور تأمین اهداف سیاست خارجی خود در حوزه اکو با چالش های منطقه ای (پان ترکیسم، اسلام سلفی) و فرامنطقه ای(ایران هراسی) روبه رو است.