سفرنامه نویسان خارجی

مقالة حاضر بر آن است به این پرسش پاسخ دهد که سفرنامه نویسان خارجی در نگاشته هایشان چگونه مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی زنان بختیاری را تبیین کرده اند؟ پژوهش حاضر، که به شیوة تبیین تاریخی و با مراجعه به منابع و داده های سیاحان خارجی تنظیم شده، حاکی از آن است که سیاحان به وضعیت زنان بختیاری توجه خاصی معطوف داشته اند، به ویژه سفرنامه نویسان زن که با زنان بختیاری ارتباط تنگاتنگی داشته اند و با موشکافی و دقت نظر بیش تری دربارة طرز زندگی آنان بحث کرده اند. در میان سیاحان، توجه سفرنامه نویسان انگلیسی و اطلاعات آن ها دربارة زنان بختیاری، به نسبت سفرنامه های سیاحان کشورهای دیگر بارزتر و غنی تر است. این امر را می توان در راستای تلاش انگلیسی ها در این دوره برای توسعة نفوذ سیاسی و اقتصادی خود در ایل بختیاری دانست.

سفرنامه ها نتیجة مشاهدات و ارزیابی عینی نویسندگان آنهاست. بدین روی، از منابع مهم شناخت هویت و فرهنگ یک جامعه در دوره های گوناگون تاریخی از دیدگاه غیرایرانی ها و ارزیابی آنها در این خصوص به شمار می رود. در این میان، سفرنامه هایی که توسط اروپاییان در قرون اخیر نوشته شده، هم به خاطر طرح موضوع و تفسیر و تحلیل و هم ارزیابی و مقایسة آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است. آثار این گروه به طور مستقل و مفصل به هویت شیعی نپرداخته، اما به واسطة قرار گرفتن در حوزة مطالعات استشراق و دقت این افراد در برخی عقاید و آداب شیعیان و ارائة نظر دربارة برخی مسائل و توجه برخی از مستشرقان معاصر و نویسندگان داخلی به آنها، شایسته توجه وارزیابی است. ازجمله موضوعات مطمح نظر این گروه، بیان باورها و عقاید شیعیان در خصوص آموزه های دینی و پیشوایان خود، توصیف رفتارها و مناسک دینی ایرانیان شیعی، توجه به مزارات و روحانیت و ارزیابی مسائل آنهاست. در این مقاله، آثار دو تن از سیاحان اروپایی (مادام کارلاسرنا و اوژن اوبن)، که در دوران قاجار به ایران آمدند بررسی شده و در نهایت این نتیجه به دست آمده است که این دو غالباً نگاهی صرفاً روایت گرانه و مبتنی بر مشاهدات ناقص خود از آداب و مناسک ایرانیان شیعی داشته اند و همین موجب شده تا از یک سو، آنها را حمل بر مذهب تشیع کنند، و از سوی دیگر، در شرح برخی از اصول اعتقادی شیعیان دچار خطا شوند. روش تحقیق «مطالعه تاریخی و انتقادی» است که با استفاده از آثار این دو و منابع اسلامی انجام گرفته است.

سفرنامه ها و خاطرات اتباع کشورهای دیگر و غیرایرانیان در زمره منابع و اسناد مهمّی هستند که جهت بررسی و پژوهش پیرامون تاریخ ایران به ویژه در محدوده حاکمیّت صفویّه تا پایان قاجاریّه نظر داشت و مراجعه به آنها لازم و غیرقابل انکار است. بسیاری از این منابع به رغم منابع داخلی بیشترین توجّه خود را به مباحث و مقولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دیگر امور روزمرّه و مبتلابه جامعه و مردم مبذول داشته اند. مقوله اقتصاد و وضعیّت اقتصادی ایران به لحاظ اهمیّت و ارتباط تنگاتنگ آن با زندگی مردم و حکومتها در گزارش ها و یادداشت های آنان جایگاه مهمّی به خود اختصاص داده است. در پژوهش حاضر سعی شده تا با تکیه و رویکرد توصیفی تحلیلی، عوامل و موانع عقب ماندگی و عدم توسعه اقتصادی ایران در دوره های یاد شده از منظر سفرنامه نویسان خارجی به بحث گذاشته شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که عنوان و موضوع یاد شده از نکات کمابیش مورد توجّه بوده و هر یک از آنان معطوف به مطالعات، برداشت ها و مشاهدات خود عوامل و موانعی را که به طور عمده درونی می باشند مطرح و مورد گزارش قرار داده اند.

عصر ناصری به عنوان یکی از قابل تأمل ترین ادوار تاریخی ایران دارای ابعاد مطالعاتی گسترده ای است. در این میان سفرنامه های خارجی می تواند نقش مهمی در بازشناسی زوایای مختلف رفتاری ایرانیان داشته باشد. در عصر ناصری و به علت گسترش روابط خارجی میزان سفرنامه های خارجی افزایش چشمگیری داشت. بدین روی پژوهش حاضر نیز به تأسی از این سنت نوین جهت شناخت معماری عصر ناصری به عنوان یکی از ابزارهای مطالعه عصر مذکور؛ بر آن شده است که باطن سنگ و رنگ و بناهای این دوره را با استفاده از مؤلفه های فرهنگی این عصر مورد تحلیل قرار دهد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. بر این منوال سفرنامه های متعدد عصر ناصری و تعریف سفرنامه نویسان از رفتار ایرانیان این عصر رهاورد نوین دیگری به همراه خواهد داشت که علاوه بر انکشاف رفتارشناسی از نگاه «دیگری» متغیر مستقل این نوشتار را نیز به خوبی پوشش می دهد؛ اما چگونگی کشف مؤلفه ها و نحوه کاربست آن ها امری است بدون تردید نیازمند یک ساختار قوی علمی است؛ و بر همین منوال نیز پژوهش حاضر چارچوب نظری «رابرت کینگ مرتون» [1] را به عنوان دستگاه نظری خود برگزیده و بر اساس آن به کشف مؤلفه های موردنظر خود اقدام نموده است. اهداف پژوهش: بازشناسی رفتاری ایرانیان عصر ناصری از نگاه سفرنامه نویسان خارجی برمبنای نظریه رابرت کینگ مرتون. آشنایی با روح معماری معاصر براساس گونه شناسی رفتاری ایرانیان عصر ناصری. سؤالات پژوهش: از نگاه سفرنامه نویسان خارجی، رفتار ایرانیان عصر ناصری را چگونه می توان تحلیل و بررسی کرد؟ روح معماری معاصر ایرانی چه تناسبی با مختصات رفتاری آن ها دارد؟