منابع کتبی

فتوحات اسلامی در ایران در پادشاهی یزدگرد سوم (632-651 م.) و به ویژه تسخیر بخش عمده آن در کمتر از یک دهه، گویای آن است که دولت ساسانی در آن هنگام توان نظامی و دفاعی خود را، آن چنان که در دوره های پیشین می بینیم، از دست داده بوده است. متون تاریخی سده های نخستین اسلامی که از دیرباز منابع پر استناد تاریخ پژوهان معاصر شمرده می شوند، این فرض را تأیید می کنند. این منابع، از یک آشفتگی سیاسی پس از مرگ خسرو دوم (590-628 م.) سخن می گویند که در طی آن، شماری پادشاه و ملکه به مدت کوتاهی به پادشاهی رسیدند. آنچه این منابع نمی گویند، میزان اقتدار سیاسی و حدود قلمرو جغرافیایی آن هاست و این موضوعی است که در سکه های این دوره- که از مراجعه به آن ها غفلت شده است- به روشنی بازتاب یافته است. داده های سکه شناسی و مقایسه آن ها با منابع کتبی در این مقاله، نشان می دهد که پادشاهان این دوره که به کوتاهی و اغلب هم زمان بر چند ایالت فرمان می راندند، به سبب محدودیت منابع انسانی و مالی، قادر به تثبیت اقتدار سیاسی و نظامی خود نبودند. آنگاه که یزدگرد سوم هم زمان با فتوحات مسلمانان به پادشاهی رسید، دولت ساسانی مدت ها بود که بر اثر عوامل گوناگون در حال زوال و فروپاشی بوده و توان سیاسی و نیروی نظامی خود را از داده بود.

یکی از مهمترین مسأله در تاریخ افغانستان قدیم چگونگی حضور پررونق امپراطوری هخامنشی در باختر و نواحی آن می-باشد، در نزد مورخان هنوز به صورت روشن تر این موضوع توضیح نشده است. از سوی دیگر، در این اواخر یافته های باستان شناسان نیز مسأله را به صورت دقیق به اثبات نرساندند، در همه حال در جریان مطالعات و تحقیقات خویش و گاهی هم در زمان تدریس به این پرسش روبرو می شدم که آیا هخامنشیان در باختر و نواحی آن حاکمیت داشتند؟ و حضور آنان چگونه بوده است؟ از همین رو، این مقاله در جستجو آن است تا نشان دهد که نسبت به مطالعات منابع تاریخی حاکمیت هخامنشیان و توجه آنان به باختر زمین تا چه حد برایشان اهمیت داشته است. اهداف نهفته در این مقاله نشان دهنده روابط میان امپراتوری هخامنشی و باختر می باشد. در نتجیه مشخص گردید که باختر و نواحی آن جزئی از قلمرو هخامنشی بوده و در طول دوران حکومت هخامنشی چندین بار این محل به دست حاکمان آن امپراتوری فتح شده است.