البلدان

ابن خرداذبه (ح. 272 ه . ق) و ابن رسته (290 ه . ق) پیش از ابن فقیه به عجایب نگاری به عنوان یکی از گونه های جغرافیانگاری وصفی در جهان اسلام توجه کردند اما ابن فقیه در البلدان،علاوه بر توجه به اطلاعات تاریخی و جغرافیایی، برای اولین بار در سطحی وسیع به عجایب نگاری پرداخت. پژوهش حاضر می کوشد با روشن ساختن مواد گوناگون عجایب نگاری، تقسیم بندی انواع عجایب، شیوه معرفی عجایب در البلدانو بررسی منابع ابن فقیه و افرادی که از مطالب وی استفاده کرده اند به تبیین جایگاه البلدان در سیر تاریخی عجایب نگاری در تمدن اسلامی بپردازد. بررسی ها نشان می دهد ابن فقیه از طرفی سنت نگارش عجایبِ سرزمین ها را ادامه داد و از طرف دیگر با تکیه بر منابع پیشین و جمع آوری اطلاعات از مناطق مختلف به ویژه ایران بر رونق عجایب نگاری افزود. به همین دلیل البلدان پیش درآمدی بر عجایب نگاری های قرون بعدی است.

جغرافیا بعنوان علم شناخت زمین، اگرچه توسط مسلمانان ابداع نشده اما با ظهور عصر ترجمه و آشنایی مسلمانان با این دانش، تحولات زیادی در آن ایجاد کردند. یکی از شعبه های جغرافیا سفرنامه ها است که دربر دارنده ی داده های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی می باشد. بنابراین مفیدترین روش برای تبیین و تحلیل دوره های تاریخی بشر محسوب می شود. سندی درباره ی سفرنامه ی اسلامی در عصر اموی وجود ندارد و شاید به احتمال بسیار ضعیف عباسیان این آثار را محو کرده باشد، اما واقعیت این است که مسلمانان در این دوره با این معرفت و سبک نگارش آشنایی نداشتند. عباسیان همزمان با گسترش مرزهای اسلام و اراده برای کنترل و نظارت بر شهرها به سبب جزیه، خراج، مالیات و از سوی دیگر پیدایش بیت الحکمه و ترجمه ی کتاب های جغرافیایی، به تدوین و ثبت این آثار ارجمند وگرانبها اقدام کردند و در این زمینه می توان به فعالیتهای علمی و سیاسی خلیفه الواثق بالله و المقتدر بالله اشاره نمود. آنچه در این مقاله خواهد آمد، توجه به بُعد دیداری و مشاهده ای سفرنامه ها و بررسی آنها با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی می باشد.

نگارش در باب تاریخ توسط مورخان مسلمان گوناگون صورت گرفته است ،اما مورخانی مانند یعقوبی در این زمینه فتح طریق کرده اند. یعقوبی با به کارگیری مولفه های خاص و گاه کم نظیر ،مسیر نگارش تاریخ ،و به عبارتی نوع نگاه به تاریخ را عوض کرد .وی از تاریخ نقلی صرف فاصله گرفت و عقلانیت و تحلیل را چاشنی آن می کند این خلاقیت و نگاه تازه سبب شد تا مورخانی مانند مسعودی همین شیوه را در پیش بگیرند.برای اولین بار این یعقوبی بود که به نگارش تاریخ عالم به صورت عمومی و جهانی دست زد و به ملل دیگر هم توجه کرد.همچنین با بهره گیری از دانش های کمک یار در تاریخ مانند جغرافیا به پیوند این علم با تاریخ سبب شد تا دیگرمورخان در دوره های بعد علاوه بر جغرافیا، از علوم کمکی دیگری نیز بهره گیرند. وجود چنین مولفه هایی در تاریخ یعقوبی نگارنده را بر آن می دارد تا در این مقال با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی و نیز با بهره گیری از شیوه توصیفی-تحلیلی در صدد شناخت موضوعاتی همچون زندگانی وی و تاثیر محیط تربیتی مورخ در شکل گیری اندیشه تاریخی او و همچنین بینش و روش مورخ و نمود آن در تالیفاتش را از این زاویه مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم.