یحیی بن زید

زید بن علی و پسرش یحیی در سال های پایانی حکومت اموی قیام کردند. زید با هدف دعوت مردم به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) آماده خروج شد. گروه هایی با او بیعت کردند، اما در جریان قیام به بهانه های مختلف زید تنها ماند و بسیاری از کسانی که به وی وعده یاری داده بودند، در عمل کمکی به وی ننمودند. در جریان قیام یحیی در خراسان نیز نیروهای طرفدار خاندان عباسی در محل حضور داشتند که پس از کشته شدن وی مدعی خونخواهی او شدند. با وجود آن که عباسیان مدتها پیش از قیام زید دست به کار دعوت شده بودند، اما به هنگام قیام های مذکور- که هر دو در محل هایی رخ داد که نیروهای عباسیان حضور داشتند- از یاری آنها خودداری کردند. آنان با برگزیدن مشی «حرکت در حاشیه» خود را از خطرات متوجه قیام های فوق برکنار داشتند، اما با ادعای خونخواهی زید و یحیی در دوران دعوت و سال های نخستین حکومت خود را با آن مرتبط نشان دادند. بیرون بردن هواداران عباسی از کوفه در قیام زید، دادن دستور عدم همکاری به هواداران خود در هر دو قیام و تنها گذاشتن زید و یحیی از نشانه های عدم همکاری آنان با قیام های مذکور بود.

این پژوهش درصدد بررسی انگیزه های قیام زید بن علی و یحیی بن زید و بررسی اسباب شکست و تأثیرات آن در مبارزات ضد اموی می باشد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که قیام زید بن علی و فرزندش یحیی که در واپسین سال های حکومت امویان شکل گرفت و رهبری قیام توسط زید فرزند امام سجاد (ع) که از علویان سرشناس و عالمان نامور این دوره محسوب می شد، با انگیزه ی دعوت به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص)، امر به معروف و نهی از منکر، خون خواهی امام حسین (ع)، یاری اهل بیت (ع) و تشکیل حکومت آغاز شد. پس از زید یحیی هم با انگیزه تبعیت از پدر قیام کرد. این دو قیام علی رغم تلاش های گسترده ی زید و یحیی در اثر جدایی بخش زیادی از شیعیان و افرادی که وعده همکاری داده بودند، کثرت نیروهای اموی، اشراف اطلاعاتی امویان بر امور هر دو قیام، با شکست مواجه شدند. هر چند تمام اهداف این قیام ها محقق نشد ولی به تقویت حس محبت نسبت به اهل بیت (ع)، تضعیف جایگاه امویان نزد عموم مردم و نخبگان جامعه و گسترش دامنه قیام های شیعی به خراسان انجامید.

اشعار و متون ادبی، از دیرباز در شمار مهم ترین مکتوبات برای نشان دادن تحولات فرهنگی و سیاسی جامعه بوده اند. بررسی سروده های مربوط به قیام زیدبن علی(ع) از این منظر، می تواند فرایند توجه شاعران به این رویداد بزرگ و عوامل مؤثر بر آن را نشان دهد. یافته های پژوهش پیش رو، نشان دهنده آن است که محتوای سروده های مربوط به قیام زید، بازتاب دهنده محورهایی همچون: خروش محتاطانه علیه حکمرانان اموی، بیم و امید شاعران از شرح قیام زید، شکستن حصارهای اموی و شماتت زید بوده است.

عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب از شخصیّت های مهم و مؤثّر در تحوّلات جهان اسلام در نیمه اوّل قرن دوّم هجری بود. سیمای او در کشاکش میان دوستان و به خصوص دشمنان که در دوستی و دشمنی نسبت به او زیاده روی کرده اند بدون سوگیری در منابع بازتاب نیافته، این امر در خصوص علت شناسی قیام وی در کوفه بیش از همه نمودار شده، از این رو، پژوهش حاضر با هدف کشف چرایی قیام عبدالله بن معاویه در کوفه انجام شد. بیشتر پژوهش هایی که تا کنون درباره عبدالله بن معاویه انجام شده رویکرد صرفاً توصیفی داشته اند اما پژوهش حاضر با دید انتقادی نسبت به منابع، به علت شناسی قیام وی در کوفه پرداخته است. یافته های پژوهش حاضر که مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی و رویکرد حدیثی تاریخی است، نشان می دهد که قیام وی در کوفه به هواداری از تشیّع و به دنبال قیام های زید بن علی و یحیی بن زید، پدر و برادر همسرش، انجام گرفت.