بررسی صدوری

عارفان و صوفیان، آنگاه که نگارش تجربه های روحانی شان را آغاز کردند، افزون بر آیات قرآن از احادیث نیز کمک گرفتند و در ادب نهان گرایانه خود به فراخی و فرّخی از آن ها سود جستند. یکی از روایاتی که این گروه، بسیار به آن استناد کرده اند، حدیث «مَن عَشِقَ و کتَمَ و عفَّ و ثمّ ماتَ ماتَ شهیداً» بوده است که درون مایه اش، فرخنده فرجامی عاشق است. بسیاری از حدیث پژوهان بر این روایت خرده گرفته و آن را نادرست دانسته اند، ولی با بررسی گزارش های گوناگون سند روایت، روشن می شود که این روایت بر پایه سنجه های حدیثی، پذیرفتنی است. مقاله حاضر، نگاهی است به سند و متن این روایت بر پایه معیارهای اهل سنت در درستی یا سستی روایات.

عزاداری و گریه بر خامس آل عبا ، در روایت های فریقین مورد تأکید و توصیه قرار گرفته و پیشوایان دینی این امر را یکی از بهترین عبادت های الهی به شمار آورده اند. یکی از مشهورترین احادیث سوگواری، روایت ریّان بن شبیب از امام رضا(ع) است که بیان گر سخنان آن حضرت، پیرامون عظمت ماه محرم، حادثه عاشورا و فضل و ثوابِ گریه و عزاداری برای امام حسین(ع) است. این جستار، ضمن بررسی سندی و دلایلی روایت یاد شده، نشان می دهد که این روایت از نظر سند در حدّ صحیح و از لحاظ محتوایی فاقد اشکال دلالتی است. نظریه صحیح در تحلیل روایات ثواب عزاداری، پذیرش این روایات به طور مطلق است و نظریه جعلی بودن این گونه روایات به جهت استبعاد از ثواب بسیار آن و همچنین نظریه برخی مبنی بر تخصیص این روایت، به موردی که شرایط سخت باشد، قابل دفاع نیست.

حج، عملی عبادی است و بر هر مسلمانی واجب است لیکن وجوب آن مشروط به وجود شرایطی است که تا آنها حاصل نشود، حج نیز واجب نمی گردد؛ یکی از این شرط ها، استطاعت است که آنهم دارای انواع و اقسامی است و وجود هر یک از انواع استطاعت، برای وجوب حج ضروری است. به اجماع فقیهان شیعه، حصول استطاعت برای حج واجب نیست؛ چراکه تحصیل شرط واجبِ مشروط واجب نیست. با این وجود، در برخی روایات از قرض گرفتن و مدیون شدن برای حج، سخن به میان آمده است. از این رو، برخی از فقیهان بر اساس این روایات و برداشتِ خودشان از آنها، به سخن گفتن درباره این موضوع «اقتراض للحج» پرداخته اند. برخی از ایشان به وجوب قرض گرفتن حج در مواردی ویژه حکم داده اند و بسیاری با این دیدگاه به مخالفت برخاسته اند. از جمع بندی سخنان فقیهان چنین می توان دریافت که اقتراض للحج با وجود برخی شرایط؛ از جمله داشتن پس انداز برای بازپرداخت قرض، مستحب است و برخی از محدثان، روایات در این باره را ذیل بابی با حکم «استحباب»، گرد آورده اند و حجِ انجام شده با این شرایط را «حج مندوب» دانسته و آن را کفایت کننده از حَجَّه الاسلام نشمرده اند.

روایات تفسیری، یکی از مهم ترین منابع فهم آیات قرآن است که به تصریح علما، در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده اند. بنابراین برای شناخت روایات درست از نادرست به ضوابط و مبانی نیاز است. آیت الله معرفت برای شناخت روایات ضوابطی ارائه کرده است از جمله: بررسی سندی روایات، بررسی صدوری روایات و بررسی محتوایی روایات. ایشان معتقد است که در ارزیابی روایات تفسیری بررسی سندی، نقش درجه اول ندارد. البته ایشان به طور کلی منکر نقش آن نیست، اما برای آن نقشی ثانویه قائل است. نقد متنی روایات را مهم تر دانسته و می فرماید: اگر متن روایت کاملا قابل قبول بود، هرقدر هم سند ضعیف باشد، پذیرفته می شود، ولی اگر روایت از نقد متن مردود بیرون بیاید، هر قدر سند قوی باشد، پذیرفته نیست. مهم ترین معیارهای نقد متنی از نظر آیت الله معرفت: عرضه روایات بر قرآن، عرضه بر سنت قطعی، عرضه متن روایات بر اصول و بدیهیات عقلی. البته ایشان معیارهای دیگری نیز ارائه کرده اند.