بررسی دلالی

عارفان و صوفیان، آنگاه که نگارش تجربه های روحانی شان را آغاز کردند، افزون بر آیات قرآن از احادیث نیز کمک گرفتند و در ادب نهان گرایانه خود به فراخی و فرّخی از آن ها سود جستند. یکی از روایاتی که این گروه، بسیار به آن استناد کرده اند، حدیث «مَن عَشِقَ و کتَمَ و عفَّ و ثمّ ماتَ ماتَ شهیداً» بوده است که درون مایه اش، فرخنده فرجامی عاشق است. بسیاری از حدیث پژوهان بر این روایت خرده گرفته و آن را نادرست دانسته اند، ولی با بررسی گزارش های گوناگون سند روایت، روشن می شود که این روایت بر پایه سنجه های حدیثی، پذیرفتنی است. مقاله حاضر، نگاهی است به سند و متن این روایت بر پایه معیارهای اهل سنت در درستی یا سستی روایات.

این مقاله پژوهشی پیرامون سند و دلالت حدیث «ان الله خلق آدم علی صورته» می باشد. در این مقاله ابتدا سند و مفهوم حدیث بررسی می شود، سپس براساس مبانی توحیدی اسلام، به رفع ابهام حدیث که ناشی از مرجع ضمیر «صورته» است، پرداخته می شود.

عزاداری و گریه بر خامس آل عبا ، در روایت های فریقین مورد تأکید و توصیه قرار گرفته و پیشوایان دینی این امر را یکی از بهترین عبادت های الهی به شمار آورده اند. یکی از مشهورترین احادیث سوگواری، روایت ریّان بن شبیب از امام رضا(ع) است که بیان گر سخنان آن حضرت، پیرامون عظمت ماه محرم، حادثه عاشورا و فضل و ثوابِ گریه و عزاداری برای امام حسین(ع) است. این جستار، ضمن بررسی سندی و دلایلی روایت یاد شده، نشان می دهد که این روایت از نظر سند در حدّ صحیح و از لحاظ محتوایی فاقد اشکال دلالتی است. نظریه صحیح در تحلیل روایات ثواب عزاداری، پذیرش این روایات به طور مطلق است و نظریه جعلی بودن این گونه روایات به جهت استبعاد از ثواب بسیار آن و همچنین نظریه برخی مبنی بر تخصیص این روایت، به موردی که شرایط سخت باشد، قابل دفاع نیست.

حج، عملی عبادی است و بر هر مسلمانی واجب است لیکن وجوب آن مشروط به وجود شرایطی است که تا آنها حاصل نشود، حج نیز واجب نمی گردد؛ یکی از این شرط ها، استطاعت است که آنهم دارای انواع و اقسامی است و وجود هر یک از انواع استطاعت، برای وجوب حج ضروری است. به اجماع فقیهان شیعه، حصول استطاعت برای حج واجب نیست؛ چراکه تحصیل شرط واجبِ مشروط واجب نیست. با این وجود، در برخی روایات از قرض گرفتن و مدیون شدن برای حج، سخن به میان آمده است. از این رو، برخی از فقیهان بر اساس این روایات و برداشتِ خودشان از آنها، به سخن گفتن درباره این موضوع «اقتراض للحج» پرداخته اند. برخی از ایشان به وجوب قرض گرفتن حج در مواردی ویژه حکم داده اند و بسیاری با این دیدگاه به مخالفت برخاسته اند. از جمع بندی سخنان فقیهان چنین می توان دریافت که اقتراض للحج با وجود برخی شرایط؛ از جمله داشتن پس انداز برای بازپرداخت قرض، مستحب است و برخی از محدثان، روایات در این باره را ذیل بابی با حکم «استحباب»، گرد آورده اند و حجِ انجام شده با این شرایط را «حج مندوب» دانسته و آن را کفایت کننده از حَجَّه الاسلام نشمرده اند.

حماسه بی مانند عاشورا از همان نخستین روزهای اتفاق، چون خورشیدی برآمده، لحظه لحظه بر نورانیتش افزوده شد؛ هر چند سمت وسویی که دشمنان برای آن ترسیم کرده بودند خاموش کردن یا بی فروغ کردن این نور الهی بود؛ اما خداوند خواست نورش را کامل کند. آنچه جای شگفتی دارد این است که پیش بینی آینده این حادثه در شرائطی انجام شد که شواهد و قراین بر خلاف این پیش بینی بود. یکی از گزاره هایی که معجزه گونه ماندگاری این رخداد بزرگ را پیش گویی کرده، حدیث «إِنّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرَارَهً فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لَاتَبْرُدُ أَبَداً» است که در لسان امام صادق (ع) به پیامبر اکرم (ص) نسبت داده شده است. یافته این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانه ای در واکاوی حدیث، نشان می دهد هرچند سند حدیثِ مذکور، بر پایه وثوق مخبری، در اصطلاح ضعیف ارزیابی می شود اما محتوای آن، نه تنها همسو و هماهنگ با معارف قرآن و سنت است بلکه خبردادن معجزشیم آن از آینده و تحقق کامل آن، نشان از ارتباط گوینده این سخن با منبع علم غیبی الهی دارد.

«اندوه» یکی از حالات مهم انسانی است که درباره آن، سخنی از حضرت رسول اکرم(ص) از طریق حضرت رضا (ع) نقل شده است. پژوهش درباره این حدیث از این جنبه اهمیت می یابد که در خصوص نقل آن در منابع روایی شیعه اشکالاتی مطرح شده است. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای، پس از بررسی متن و سند حدیث و تبیین واژه ها، احتمالات گوناگون در مدلول آن ارزیابی شده است. دستاورد این تحقیق، آن است که در مصادر اهل سنت، روایتی به صورت «تَعَوّذُوا بِاللّهِ مِن جُبِّ الحُزنِ» نقل و ادامه ای نیز برای آن ذکر شده است، اما در منابع روایی امامیه، جمله «تَعَوّذُوا بِاللّهِ مِن حُبِّ الحُزنِ» بدون ذیل، روایت شده است. سلسله سند این دو روایت در منابع اهل سنت و امامیه متفاوت است و صرف شباهت این دو جمله دلیل بر راه پیدا کردن این روایت از منابع روایی اهل سنت به تراث شیعی و وقوع تصحیف در آن نیست. اما سند هر دو روایت منقول در مصادر شیعی و اهل سنت ضعیف است. برای روایت منقول در منابع شیعی، حداقل دو تفسیر معقول می توان ذکر کرد: 1. عشق به افسردگی و اندوهِ بی هدف خطری بزرگ دارد؛ 2. عشق به معنای خاص آن، از جنس اندوه است و باید از آن به خدا پناه برد. بنابراین اشکال واردشده مبنی بر فقدان معنای صحیح برای این روایتِ منقول در مصادر روایی شیعه، ناتمام است.