نهضت ملی ایران

یکی از مهم ترین پرسش هایی که پژوهشگران تاریخ معاصر با آن دست وپنجه نرم می کنند این که چرا مصدق در نهضت ملی ایران ناکام ماند و چرا درنهایت نتوانست به اهدافی که داشت نائل شود. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل موقعیت بررسی شود که عملکرد مصدق چه نقصی داشت که دشمنان وی موفق به حذف و برکناری او شدند. پیش از این محققان و پژوهشگران، پاسخ های متنوعی به این پرسش داده و عواملی را ذکر کرده اند. برخی عامل اصلی شکست مصدق را ناتوانی وی از جلوگیری از ایجاد تفرقه در میان هم پیمانانش دانسته اند؛ برخی انگشت روی ضعف رهبری سیاسی مصدق گذاشته اند؛ برخی دیگر، اعتماد بر دولت آمریکا را در جریان مقابله با انگلستان مطرح می کنند؛ دسته ای نیز آزادی دادن بیش ازحد به حزب توده را عامل اصلی شکست مصدق می دانند؛ و بالاخره گروهی، تکیه بر انبوه توده های سازمان نایافته مردم را اشکال اصلی کار مصدق تشخیص دادند. همه این موارد پنج گانه صحیح است؛ ولی ازنظر این پژوهش، هیچ کدام بازتاب دهنده علت اصلی نیست. علت اصلی ناکام ماندن مصدق، تذبذب وی در میان نقش های سیاسی بود که ایفا می کرد. او از یک سو، یک نخست وزیر قانون مدار و لیبرال بود و از سوی دیگر، یک رهبر انقلابی و قهرمان مبارزه با استعمار که خواهان قطع دستان دولت های بیگانه و مزدوران داخلی آنان بود. مطالعه دقیق تاریخ نهضت ملی نشان می دهد که علت اصلیِ ناکامی های مصدق ناسازگاری میان این دو نقش بود. زیرا هریک از این دو نقش، الزاماتی دارد که باهم قابل جمع نیستند و نیز توقعاتی را ایجاب می کند که نمی شود همه آن ها را برآورده کرد.