عالم آرای عباسی

رویداد دمدم شرح یکی از درگیری ها و جنگ های کردهای غرب ایران به رهبری امیرخان با حکمرانان صفویه بود. این حادثه در دوران شاه عباس اول رخ داد. کردها در این حادثه شکست خوردند و قلعه آنان به نام دمدم ( نزدیک ارومیه فعلی) به تصرف نیروی نظامی صفوی در آمد. شرح این رویداد به تفصیل در “عالم آرای عباسی“ نوشته اسکندربیگ منشی آمده است. تنها منبع به زبان کردی که از این حادثه یاد کرده، داستانی منظومه ای به نام “بیت دمدم“ است. گوینده یا گویندگان ناشناس این داستان منظومه ای با بیانی حماسی و در چارچوب یک گفتمان روایی حماسی- مذهبی به شرح این رویداد پرداخته اند. مساله بازنمایی این حادثه در این دو منبع که اولی اثری تاریخ نگارانه است و دومی در قالب ادبیات عامه می گنجد، مساله این نوشتار است. مقایسه ی این دو منبع نشان می دهد که این دو منبع در شیوه ی بازنمایی، منظرها و ارزش های ایدئولوژیک راوی، روایت رئالیستی و سوررئالیستی از امر واقع تاریخی و در نهایت قضاوت درباره ی رخداد مورد نظر در تمایز با یکدیگر می باشند و رویداد دمدم در هر یک از این دو منبع بازتاب متفاوتی یافته است. عالم آرا یک اثر سفارشی دستگاه سلطه مرکزی است که کاربرد زور و خشونت را برای قدرت مرکزی و حذف رقیبان مشروع می داند، ولی مقاومت قدرت های غیر مرکزی را نامشروع و یاغیگری تلقی می نماید. ولی بیت دمدم مقاومت اهالی دمدم را مقاومتی مشروع می داند. در واقع هر یک از این دو ژانر به دنبال مشروعیت بخشی به کنش سیاسی کنشگران متن می باشند. البته یک تفاوت مهم وجود دارد: عالم آرا اثر سفارشی دستگاه سلطه مرکزی است و در واقع روایت دستگاه سلطه از اعمال قدرت و خشونت خود است. ولی بیت دمدم روایت مردم از مقاومت خود در برابر دستگاه سلطه می باشد.

اندیشه تاریخ نگاری در تواریخ رسمی و سلسله ای دوره صفویه،بر پایه ساختار سنتی پیشین و بر مبنای نگرش سلطان متدین و مروّج شیعه ادامه یافت. شیوه تاریخ نگاری اسکندربیگ منشی نیز ادامه تاریخ نویسی سنتی عصر صفوی است اما در نگارش تاریخ خود دارای ویژگی و امتیازاتی است که او را از تاریخ نویسان سنتی عصرش متمایز کرده است. مسأله اصلی پژوهش این است که آیا اسکندربیگ منشی در بیان حوادث گیلان در تاریخ عالم آرای عباسی از روش و بینش خاصی برخوردار است؟ نتایج تحقیق نشان می دهد،اسکندربیگ منشی،در بیان تحولات گیلان عصر صفوی،از شیوه روشمند برخوردار بوده است.از لحاظ روش تاریخ نگاری،دارای سبکی روان و بی تکلف و متنی منسجم و پیوسته و از لحاظ فن تاریخ نویسی، دارای اهلیت لازم بوده است. او با وجود نگرش سلطنت گرایانه به سلطان صفوی و بینش نخبه گرایانه به دولتمردان آن، تاحدممکن در نقل روایات صداقت و دقت لازم داشته است. روش پژوهش در این تحقیق به صورت کتابخانه ای و به شکل تحلیلی و انتقادی در روش تاریخ نگاری است.

تأسیس دولت شیعی صفویه در گستره جغرافیای تاریخی ایران سبب شکل گیری نوعی تاریخ نگاری شیعی در آن دوره شد. یکی از مشخصه های تاریخ نگاری آن دوره استفاده از مضامین و نگاشته های دینی، به ویژه آیات قرآنی و احادیث، با رویکرد اثبات حقانیت صفویان بوده است. این مشخصه در منابع تاریخ نگاری عصر صفویه، ازجمله تاریخ عالم آرای عباسی ، به چشم می آید. اسکندربیک ترکمان، نویسنده تاریخ عالم آرای عباسی ، در اثر خود از آیات قرآن برای اثبات حقانیت تشیع، برتری حکومت صفویه بر حکومت های اطراف و تبلیغ آن، و برخی مسائل اعتقادی و باورهای دینی استفاده کرده است. همچنین ضمن تأثیرپذیری از تاریخ نگاری ایرانی-اسلامی، به کرّات در موارد مختلف از کلمات قرآنی برای نگارش تاریخ خود سود برده است. این پژوهش بر آن است تا این رویکرد اسکندربیک را بررسی و تحلیل کند. در این راستا، ضمن پاسخگویی به این سؤال که چرا در عالم آرای عباسی رویکرد آیه نگاری در حجم قابل توجهی وجود دارد، این فرضیه بررسی می شود که استفاده از آیات قرآن در عالم آرای عباسی به منظور تبلیغ دولت صفویه و مشروعیت بخشی به آن با تأکید بر آموزه های شیعی بوده است. یافته های تحقیق به روش کتابخانه ای و تحلیلی به دست آمده اند.

عالم آرای عباسی، کتابی است در باب تاریخ پادشاهان صفوی، از زمان شاه اسماعیل یکم تا پایان پادشاهی شاه عباس یکم، که توسط اسکندر بیگ ترکمان، ملقب به منشی، یکی از دبیران دربار صفوی نوشته شده است. این کتاب در کل مهم ترین سند تاریخی دوران شاه عباس یکم و پنج سال ابتدایی سلطنت شاه صفی محسوب می گردد که به نثری ساده اما آشفته نوشته شده و از بهترین کتاب های تاریخی دوره خود به شمار می آید. در مقاله حاضر، کتاب عالم آرای عباسی براساس سه رویکرد زبانی، ادبی و فکری بررسی شده که از مهم ترین ویژگی های زبانی این کتاب، می توان به فراوانی واژگان مغولی غریب و نامأنوس در هر سطر، اقتباس از آیات و احادیث، استشهاد به اشعار عربی و فارسی اشاره کرد. در این اثر اطناب و کثرت مترادفات بسامد بسیار بالایی دارد تا حدی که به تکرار و گزافه گویی منجر شده است. از بین رفتن جمله بندی های موجز به شیوه قدیم وفخامت و جزالت نثر به ضعف تألیف و سستی الفاظ مبدل گشته است و به نوعی آن ابهت و استحکامی که در زبان دری موج میزند، در این اثر وجود ندارد. در بعد ادبی گرایش زیاد نویسنده به انواع سجع، جناس، تشبیه و کنایه است. و در حوزه ویژگی های فکری به سنت های گفتاری(اعتقادات، ارز ش ها، دانش ها) و سنت های رفتاری(رسوم اخلاقی و قومی، باورها)و سنت های مادی (کیفیت کالاها، بناها و ابزار) پرداخته است. مقاله پیش رو می کوشد تا چگونگی سبک این اثر را بررسی نماید.

دبیری یکی از مهم ترین مشاغل دیوانی و درباری است که سابقه آن به دوران پیش از اسلام می رسد. آنچه ما را از میزان اهمیت این حرفه مطمئن می سازد، وجود کتاب های متعدد نگاشته شده در باب صفات، فضیلت ها و بایدها و نبایدهای دبیری است. پژوهش حاضر به دنبال این پرسش شکل گرفت که اسکندربیک منشی به عنوان یکی از معتبرترین دبیران دوره صفویه، تا چه میزان دارای ویژگی هایی است که بزرگان این حرفه درمورد دبیران برشمرده اند؟ از سویی دیگر یکی از میراث قابل توجه حکومت صفوی، منابع تاریخی ای است که به قلم دبیران رسمی و درباری تحریر شده است. یکی از نویسندگان این دست کتب اسکندربیگ منشی، دبیر مخصوص شاه عباس اول است که بسیاری از نامه های دوره صفوی و همچنین کتاب تاریخ عالم آرای عباسی به قلم او تحریر شده است. پرسش بعدی پژوهش حاضر این است که اسکندربیک به عنوان نمونه ای از دبیران دوران صفوی، در نگارش این اثر چه روشی برگزیده است و کتاب از نظر محتوایی دارای چه ویژگی هایی است؟ در این مقاله که براساس مطالعات کتابخانه ای انجام شده است، تلاش شده تا شرایط دبیری اسکندربیک با آنچه که بزرگان این حوزه به عنوان مهم ترین شرایط دبیری تعیین کرده اند، سنجیده شود؛ همچنین ویژگی های محتوایی تاریخ عالم آرای عباسی بررسی شود؛ زیرا این اثر به عنوان یکی از مفصل ترین و مشهورترین آثار دوره صفوی، می تواند نمونه قابل اعتنایی از سبک فکری و شیوه نوشتاری دبیران دورل صفوی باشد.