جغرافیای اساطیری

دریا یکی از پدیده هایی است که در اسطوره های ملل مختلف جایگاه ویژه ای دارد. دریاهای اساطیری گاه به لحاظ نام، با دریاهای امروزی قابل مقایسه هستند، اما به لحاظ جغرافیایی، موقعیتی کاملاً متفاوت دارند. بندهش ایرانی یکی از بزرگ ترین آثار به زبان فارسی میانه است که دربردارنده شمار فراوانی از نام های جغرافیایی اسطوره ای است. هدف ما در این پژوهش بررسی دریاهای اساطیری در این اثر است. بدین منظور، با روش توصیفی – تحلیلی کوشیده ایم نام های دریاها را در این اثر با توجه به اصول علمی، هم از دیدگاه ریشه شناختی و هم اسطوره شناختی واکاوی کنیم و آنها را با دریاهای طبیعی تطبیق دهیم. نتیجه آنکه دریاهای اساطیری اغلب در جنوب و در کنار دریای فراخکرد قرار دارند که گاه با توجه به نکات اسطوره ای موجود و ویژگی های کنونی دریاها، قابل انطباق با جغرافیای طبیعی هستند.

متن اوستایی زامیاد یشت از دو بخش تشکیل شده است. بخش نخست این یشت به معرفی کوه های اساطیری اختصاص دارد، درحالی که بخش دوم و مفصل تر آن در خصوص ستایش فرّ است و به کیان یسن مشهور است. تحلیل های متنی و زبان شناختی نشان می دهد که در ابتدا هر کدام از این دو بخش از یکدیگر مستقل بوده اند. چه توضیحی برای ادغام دو بخش جغرافیای اساطیری و سیاسی را در یک قالب واحد وجود دارد؟ مقاله پیش رو با این پیش فرض که فرّ کیانی ارتباطی مهم با جغرافیا دارد، نشان می دهد که در نظر تدوین کنندگان متأخر متن، اندیشه سیاسی ایرانی که در قالب اسطوره و حماسه بیان شده بود، با جغرافیای اساطیری ایرانی پیوستگی داشت. از این رو، بندهایی از زامیاد یشت که توصیف کننده یکی از جلوه های مقدس زمین یعنی کوه ها است، به عنوان مقدمه ای برای کیان یسن درنظر گرفته شده اند. تحلیل های بیشتر نشان می دهد که طبق باورهای تحول یافته زردشتیان، سرزمین سیستان تجلی گاه پیوند این دو مفهوم بوده است. بنابراین دخل و تصرف در متن زامیاد یشت بایستی در سیستان رخ داده باشد.

شاهنامه در منظر فردوسی و معاصران او صرفاً یک اثر ادبی و منظوم نبوده است. این اثر درحقیقت، یک گزارش علمی و تاریخی از سلسله های پادشاهی و روایات تاریخ واقعی ایران بود. با شکل گیری مدون علم باستان شناسی، تاریخ واقعی ایران راه خود را از گزارش های حماسی و اساطیری جدا کرد تا اینکه امروزه تاریخ ارائه شده در شاهنامه ها و هم تایانش غیرواقعی نامیده می شود و همواره این پرسش را در ذهن جوامع ایرانی باقی می گذارد که آیا این همه واقعیت دارد یا سراسر خیال است و وهم؟ به گواهی تاریخ، در پاسخ به این پرسش یکی از بهترین نشانه ها از سوی جامعه، وجود و یافتن آن چیزی بود که قابل لمس، رؤیت و درک باشد. به عبارت بهتر، کشف مکان ها یا بناهایی که به شاهنامه و اسطوره مربوط و منسوب می شوند. چه بسا در طول این هزاره ها بسیار اماکن دیگر نیز بوده و هستند که اکنون ما آن ها را از یاد بردیم یا نمی شناسیم؛ مناطقی که پیش تر و بیش تر از آنکه تاریخی یا طبیعی باشند از باورهای اساطیری و حماسی بر آمده اند. در ادامه، ضمن معرفی بیش از 25 مورد از این گونه اماکن، با بررسی منابع شفاهی و عامیانه به چگونگی اعتقادات و باورهای مردم درخصوص آن ها می پردازیم و در پایان، به نتیجه ای جالب و قابل توجه می رسیم.